Si e përballoj kaosin e Tiranës? Me fuqinë e mendjes.

Bisedë me Timo Fllokon për përvojën e shtegtimit të shpirtit, inkarnacionin dhe besimin në Zot. Aktori, përkthyes i librit “Shpirti”, beson në fuqinë e mendjes për t’i bërë ballë dendurisë së kaosit dhe jo shërimit me barna depresivë

Elsa Demo

-“Jam siç kam qenë, pse thua që tani jam mirë?”

Te jetëvdekja me të, Ardian Klosi, nga përmbledhja e shkrimeve “Te kundërcjapi”

Në fëmijërinë tonë, të lindurve në vitet shtatëdhjetë, nën ndikimin e prindërve jofetarë, prania e shpirtrave në mes nesh është identifikuar me të keqen, për t’i mbajtur fëmijët me ndjenjën e frikës për diçka që ata refuzonin ta bënin.

Në këtë bisedë, një artist, Timo Flloko, flet nga pozita e tjetrit, e tjetrit si ti, dhe kjo është është gjë e rrallë. Aktori ka treguar një dashuri për shqipen në aq pak përkthime sa ka bërë, duke synuar që nëpërmjet gjuhës diku të vijë arti e diku mendimi. Si në rastin e librit “Shpirti. Trupi vdes, shpirti kthehet” (Dudaj 2012) i doktorit amerikan të mjekësisë Brian L.Wiess. Shpirti jeton tek ne thotë Weiss.

Bisedë me Timo Fllokon për përvojën e shtegtimit të shpirtit, inkarnacionin dhe besimin në Zot. Aktori beson në fuqinë e mendjes për t’i bërë ballë dendurisë së kaosit dhe jo shërimit me barna depresivë.

Shtegtimi i shpirtit pas vdekjes, mbi ç’bazë ngrihet ky interesimi juaj?

Më interesojnë temat e këtij dimensioni, por nuk besoj në mënyrë vulgare. Them që ka një gjë që e ka krijuar këtë botë. Ritualist nuk jam. Ndonjëherë ndjej në shtëpi që kërcasin ato kartonët ndarës të mureve, të duket sikur është trokitje që vjen nga dhoma e nënës dhe thua është shpirti i saj. Apo kur një flutur sillet rrotull në shtëpi.

Them që jemi të papërgatitur, jo mendjehapur për t’i pranuar këto realitete të mundshme të supozuara, të cilat i trajton libri “Shpirti”. Ky doktor i mjekësisë vuri në pikëpyetje gjithë karrierën e tij dhe mendoi që ta ndajë këtë përvojë me të tjerë. Përmes recesionit, ai zbulon te pacientja e tij 86 jetë në të shkuarën.

Kemi një mjek, një njeri që ka dramat e tij, i ka vdekur i ati dhe i biri 20 ditësh dhe vuajtja hap tek ai shpresën për t’i takuar diku njerëzit e dashur.

Studimi i fenomeneve mbi shtegtimin e shpirtit dhe kualifikimin qiellor të shpirtit derisa i shlyen të gjitha detyrimet, të gjitha pengjet në këtë botë dhe arrin të barazohet me Zotin, sikur të fut në njëfarë religjioni. Megjithatë, nuk e kam cituar kot Stephen Hawking-un në parathënien e librit, i cili thotë që, nëse do të arrihet që në formë laboratorike të realizohen grimca më të shpejta sesa shpejtësia e dritës, atëhere ka shumë mundësi që të tashmen ta shikojmë nga e ardhmja. Domethënë, ne jetojmë në të ardhmen dhe e tashmja ka ndodhur. Kjo është një ide që e çon njeriun te një tjetër koncept mbi hapësirën dhe kohën.

Kultura nga vijmë është përcaktuese për modelet që zgjedhim. Në rastin në fjalë, një mjek që beson idenë jungiane të pavetëdijes kolektive, përveçse shkencëtar, është individi që ka modele të kulturës hebraike, modele që ndikojnë në interpretimin e botës sipas psikes, si vetëvdije dhe pavetëdije.

Prandaj Brian Ëeiss mbështetet te kabbalah, të inkarnacioni. Weiss thotë që është stërvitur në mënyrë shkencore, që pikëpamjet e tij kanë qenë të ngurta në kuptimin profesional. Nuk mund ta pranonte ai këtë lloj përvoje që provoi, që ishte befasi për të dhe që kishte një rol kaq transformues.

Pika e fortë e tij në këtë rrëfim është mesazhi i shpresës së thjeshtë për raportin e jetës me vdekjen, për një jetë të përtejme. Sepse njeriu është një qenie e limituar në kuptimin e jetëgjatësisë në hapësirë dhe kohë. Ai lind dhe vdes. Jeta është e pafund, është e përjetshme në konceptin e vet si substancë, ndërsa njeriu është i përkohshëm. Në kuptimin e vijimësisë, jemi pjesë e universit, të gjithë ne si qenie. Kështu që jeta vazhdon, pavarësisht se ne transformohemi, nuk ka rëndësi nëse bëhemi pluhur apo bëhemi shpirt. Prapë në prerjen filozofike, ajo që ne jemi, ajo që lëmë pas, edhe sikur të mos ketë ndonjë lloj transformimi, është një ekzistencë shpirtërore e jona. Mjeku ynë, Brian Weiss në librin e tij e sheh ndryshe këtë gjë, përmes një eksperimenti thotë që kjo ndodh, që Katerina ka jetuar 86 jetë të shkuara, në kohë, vende dhe sekse të ndryshme.

Të gjitha këto tingëllojnë heretike për fenë.

Sigurisht për fenë këto janë heretike në një kuptim. Çështja e rinkarnacionit, e kthimit të shpirtit në trup nuk ka lidhje me çështje religjioze. Është një fenomen. Autori ynë e provon këtë përmes hipnozës së pari dhe pastaj përmes recesionit të kujtesës së pacientit në hipnozë, gjatë së cilës Katerina zbulon vetiu gjëra që ai nuk mundi t’i konstatojë në jetën e saj, në moshën e saj nga zero deri 27 vjeç. Të gjitha këto sinjale i takonin jetëve të shkuara. Kjo është çudia, kjo është befasia e librit për lexuesin e tij në shqip. Këtu kemi një informacion në dy plane: ekspertiza që i bën pacientes është shkencore, kurse qëndrimi që mund të pasojë apo komentet që mund të bëhen rreth kësaj gjëje duke e konsideruar si një gjë të religjionit, rrezikon të merret si e gabuar.

A e besoni? Që shpirti kthehet që të shlyejë pengjet dhe në momentin kur shpirti e bën “pastrimin” e vet, ai nuk kthehet më në trup të gjallë, por qëndron në një tjetër dimension dhe në ato hapësira përsoset tej e më tej?

Unë do doja ta besoja, por nuk më ndodh që ta besoj. E shikoj si një gjë me interes, por nuk jemi të përgatitur që t’i pranojmë këto përvoja. Edhe këto duan kualifikimin e vet.

Përvoja jote me fenë, që nga fëmijëria, si ka qenë?

Gjyshi im nga babai ka qenë protestant. Grigor Flloko quhej, gjirokastrit. Kemi pasur shtëpinë përballë gjimnazit të Gjirokastrës, në Varosh. Ka qenë praktiant dhe njëfarë lideri. Mblidheshin zakonisht të dielave. Ai përgatitej, bënte ato konspektet, përkthente nga greqishtja në shqip, mbante seancat me vëllezërit. S’jam fort i sigurt për sektin e tyre, por protestantë luterianë në kuptimin religjioz kanë qenë. Më pas, mblidheshin në shtëpinë tonë në Vlorë. Ndërsa babai ishte një ortodoks i llojit modern. Shkonte në kishë, ndonjëherë dhe këndonte në kor. Ishte dhe hedonist babai. Zotin e vlerësonte në kuptimin moral. Babai kishte mbaruar Sorbonën, ishte mjek patolog, nga mjekët patologë të Vlorës. Kishte punuar në Tiranë, në Romë më përpara deri në ish-Jugosllavi.

Vijuan raportet me besimin në fe në brezin e tretë të Fllokove?

Ne nuk u bëmë fetarë. Fakti që gjyshi ishte njeri i fesë, idetë e tij, mbase dhe ngaqë ishim të vegjël, nuk zunë vend te ne, për faktin se vetë shoqëria bënte një propagandë antifetare të skajshme. Ne u mësuam me materializmin dialektik, me filozofinë materialiste, e cila është filozofia më shkatërrimtare e personalitetit njerëzor. Që të pranosh këto dimensionet e shpirtit për të cilat po flasim, duhet të ecësh mbi një koncept metafizik. Është fenomeni empatik që më shtyu ta përkthej dhe një libër të tillë. Mbase shtegtimi i shpirtit ka të bëjë diçka dhe me profesionin tim. Sepse dhe aktori transformohet nga një shpirt në një shpirt tjetër, me dëshirën për të përjetuar ndjesitë dhe përvojat e dikujt tjetër. Edhe aktori u jep një lloj shpirtërimi karaktereve po themi, sepse ata janë virtualë.

Përmendët vetëm burrat e familjes, cili ka qenë roli i grave, gjithnjë mbi këtë temë?

Nëna ime ka qenë nga ato gratë që e thërrisnin Zotin në mënyrë tradicionale siç e thërresin ata që besojnë në më të mirën. Ata që besojnë, besojnë pa parë. Zoti do besuar pa u parë. Besimi është një gjë që s’është medoemos e prekur me shqisa. Vera, ime shoqe, dhe vajza, nuk kanë një besim mot à mot. Mbase dhe e kanë. Besimi është diçka shumë personale, madje private... Më falni se po duket si rrëfim kjo që po bëj unë.

Në kohën kur praktimi i fesë ishte i ndaluar, njerëzit me siguri kanë ndjerë nevojën e dialogut me Zotin si një ngushëllim?

Ishim një vend eksperimental në çdo kuptim. Po ama njerëzit prapë “O zot” do thoshin, nuk thoshin o shok, o parti. Kjo ishte një formë rudimentale eksklamacioni. Vinte nga brendësia. Regjisori Viktor Gjika ka qenë një njeri që ka besuar në Zot. Nëna e tij ka qenë një grua besimtare. Unë këtë e kam mësuar shumë vonë dhe më ka habitur. Them më ka habitur, sepse dukej sikur lidhja me Zotin i takonte një kohe të kapërcyer në Shqipëri. E keqja më e madhe ishte se tek ne u hoq besimi, u vu në mur dhe njeriu dilte i zhveshur përpara vdekjes dhe përballej me të. Vdekja ishte e ftohtë dhe nuk kishte asgjë tjetër veç një fundi fatal. Njeriu vdes dhe s’kthehet më në këtë botë. Në një kohë që luftohej për të ardhmen, për të mbërritur objektivat e së ardhmes, për brezat e ardhshëm, duke harruar që ti ishe një njeri i sakrifikuar. Komunizmi e murosi këtë lloj ideje: të luftojmë për të ardhmen tonë, por pa pasur asnjë shpresë.

Njeriu me turbullirë mendore dhe shpirtërore e ka vështirë ta gjejë një portë ku të trokasë. Në drejtimin e moskultivimit të mjeteve për trajtimin e shëndetit mendor, po vuajmë pasojat e një dëmi të dikurshëm?

Në hyrje të librit që u bë shkas për këtë bisedë, e kisha shkruar fillimisht, por e lashë jashtë, që ne kemi pasur mjek psikiatër si Ulvi Vehbiu. Ai ka qenë një shkencëtar. Por unë shtroj pyetjen: Përse këta mjekët tanë psikiatër nuk e përdorën shërimin e pacientit me sëmundje mendore përmes hipnozës, siç bënte Marlon Brando kur shkonte te psikiatri, për të zbuluar të gjitha ato arsye ose shkaqet e sindromave që shfaqeshin më vonë, që nga frikërat deri në trauma më ekstreme. Pyes: kanë pasur mundësi ta bëjnë këtë gjë? Dr. Vehbiu mbaj mend të më ketë thënë një fakt, se sëmundjet mendore tek ne, kanë më shumë bazë sociale, për shembull, mania e persekucionit. Dhe këtu ishte fjala për artistë të shquar të skenës dhe ekranit, kolegë të mi.

E keni parë veten në pozitat e njeriut që kërkon një ngushëllim “të shenjtë”? Çfarë zgjidhjesh gjenit në çaste kritike?

Unë vetë kam pasur një ezaurim në kohën kur bëja rolin e Çerçiz Topullit. Më futën xhaxhanë në burg dhe kjo më krijoi një ngurtësim që për një kohë m’u kthye në degustim, në ndjenjë depresive, në lodhje, njëfarë demotivimi. Sigurisht nuk kaloi te mania e persekucionit, gjë që ishte fare e mundshme, gjë që ndodhi pastaj me Sandër Prosin, me Vangjush Furxhiun. “I takonte” një Sandër Prosi sepse ishte më i ndjeshëm, apo një Vangjushi që dënimi i dramës “Njollat e murrme” i krijoi gradualisht atë ngarkesën e traumës. Shkurt them që Ulvi Vehbiu dhe disa mjekë të tjerë shumë të mirë, nuk është se ishin injorantë në kuptimin e pranimit të metodës, përkundrazi ishin shumë të shkolluar, por kanë ecur me këtë mënyrën tradicionale për ta shëruar pacientin.

Psikologu bën një “tokëzim”, shkurton rrugën për të zgjidhur fenomene. Nëse ka probleme më të komplikuara atëherë shkon te mjeku psikiatër.

Në këtë rast Shqipëria është vërtet një vend fatkeqësish ku nuk ekziston ky shërbim.

As shërbimi po edhe kjo lloj tradite nuk ekziston. Njerëzit nuk janë ende të çliruar, kanë turp në qoftë se tek ata shfaqen simptoma. Madje edhe familjarët duan që të mos ekspozojnë këto gjëra. Sëmundja mendore është një sëmundje si e organeve të tjera të rëndësishme te njeriu.

Kështu ka qenë gjithmonë. Përbuzja ka ekzistuar, kanë qenë të përjashtuar nga morali shoqëror. Por sa më i prapambetur të jetë një vend, si tek ne, këto gjëra shfaqen më fort.

Ju jeni për përdorimin e anti-depresivëve?

Mendoj se antidepresivët e çojnë njeriun e sëmurë klinikisht në disa veprime që mund të jenë ekstreme. Unë nuk jam për mjekimet me antidepresivë. Jam për forma të tjera. Për shembull, meditimi mund të çlirojë të gjitha vatrat e dobive të ndryshme të njeriut.

Këshilla një artisti të ri

Jetë e shëndetshme shpirtërore dhe mendore do të thotë ekuilibër: si?

Art, krijimtari do të thotë koncentrim në shkallën më të lartë. Një aktor që të krijojë duhet të përqendrohet. Përqendrimi bëhet përmes aftësisë për t’u relaksuar, për ta çliruar veten, qoftë edhe nga ndikimi i prezencës së dikujt tjetër, të spektatorit në këtë rast, apo nga trysnitë që mund të ketë njeriu nga fenomenet jetësore kur hyn në krijimtari. Thotë Stanislavski: Në një moment, që bashkë me xhaketën dhe kapelën, aktori kur hyn në skenë, duhet të lërë edhe hallet, problemet e tij. Në profesionin tonë, çështja e relaksimit është çështje teknologjike, dhe është nga gjërat më të vështira për t’u arritur: të përqendrohesh e të mos ndjesh influencë nga ngacmuesit e jashtëm. Gjithë puna është që njeriu të krijojë atë objektin e qetësisë shpirtërore.

Si arrihet kjo?

Dikush e bën përmes meditimit dhe frymëmarrjes, sporteve Tai chi. Siç duket çështja e frymëmarrjes është çështje themelore. Ne marrim shumë strese, shumë ngarkesa në jetën e përditshme. Ne duhet t’i thjeshtojmë ato sepse tek e fundit the sky’s the limit.

A mundemi dot?¬

Po më pyet mua? Them se fuqia e mendjes është vendimtare.

Si veproni kur jeni në skenë?

Në teatër, gjithçka që mund të ndodhë në shfaqjen e parë është si pasojë e mos-stabilizimit. Ti nuk e di nëse... Shiko, në shfaqjen e parë te “Shtrigat e Salemit” mua më ndodhi një lapsus. Pas kësaj më ndodhi një fenomen me vete, në kuptimin psikik, më iku dëshira për të luajtur. Sa filloi akti i dytë thashë: si do ta çoj këtë shfaqje deri në fund.

Si e përballoni një moment si ky?

Përgatitem, bëj psikoterapi me veten time për momentin më të vështirë. Nëse do më pyesje a do të isha gati të përdorja një dozë kokaine, që ta bëja këtë gjë, them, po, do të kisha dashur. Në fakt nuk ka asgjë të keqe. Sepse të heq panikun e herës së parë, e kontaktit me spektatorin. Kjo është thelbësore për një artist. Është e nevojshme kjo lloj profilaksie që duhet të bëjë artisti, po dhe njeriu me problemet që ndesh në jetë. Kam pasur miq, mendje të rralla në botën shqiptare, intelektualë par excellence që janë ndodhur në këtë udhëkryq dhe humbja ka qenë fatale. Pyetjet që shtrohen janë shumë: Janë arsye vetjake? Të botës? A do ta kishin pranuar ata arsyetimin tonë? Shumë gjëra janë misterioze.

Ju keni shkruar një poemë të gjatë gati futuriste, poemën për Marinë që është pranë temave të kësaj bisede, sidomos njërës: të distancohesh nga e tashmja, ta kapësh atë nga e ardhmja, dhe dashuria, ajo e virtualizuara.

Ka një frymë shpirtërimi në vetë poemën, në dëshirën e “heroit” për të shkuar në të ardhmen me një anije kozmike, dhe për t’u kthyer pasi kanë ndërruar disa breza. Nëse mbetet diçka te njeriu, po t’i hedhë një vështrim të shkuarës, të shikojë sukseset apo dështimet në këtë jetë, mbi të gjitha sfidat, në thelb vetëm dashuria mbetet, jo në konceptin e thjesht dhe të ngushtë të fjalës, por në konceptin universal. Poemën për Marien kjo frymë e përshkon. Por zhgënjimi tek poema është që ai kthehet dhe e dashura është robotizuar, ndjenjat kanë humbur. Është një vajtje në të ardhmen ku kanë humbur vlerat.

Mbani fatsjellës?

Ka njeriu ato shenjat e veta. Te “Robi i manive”, unë merrem me mbledhjen mistike të numrave. Vera, numri i parë që do të shikojë në një vit që nis është 31, sepse është numri i fatit, siç është numri fatal 13. Kjo është te shumë njerëz.

Ju i keni këto?

I kam, por jo në mënyrë definitive. Ka njerëz që janë të ndjeshëm ndaj këtyre. Nuk i gjykoj. Saç mund të duket triviale, aq mund të jetë edhe ta shpjerë tek ajo e mirë apo e keqe. E mira është që t’i marrë shenjat por t’i konvertojë, t’i skualifikojë në qoftë se ato janë fatale. Nëse një mace e zezë më del para unë nuk i mbetem idesë që ajo macja e zezë më ka prishur gjithçka.

Mjedisi ynë është represiv, ju e ndjeni kur vjen momenti paralajmërues për t’iu larguar presionit?

E kam thënë njëherë që dendësia e lëvizjes në Tiranë është më e madhe se në Manhatan. Unë e shkarkoj trysninë e jetës kaotike, e jetës së rrëmujshme, të çrregullt, me anë të mendjes. Në dhomën ku fle kam përballë “Sharmin”. Aty poshtë kemi një ndotje akustike të tmerrshme, që njeriu do qetësi po nuk e gjen dot.

D.m.th, shpesh jemi të kërcënuar pa e kapërcyer pragun.

Lagjja ime më pëlqen në kuptim klimaterik, jam pranë pyllit, ato pallatet janë shumë të bukura. Por herët a vonë duhet të dalë dhe të zbatohet ligji kundër ndotjes akustike, sepse kudo individi është i goditur. Në televizion shikon se si thërresin edhe zihen politikanët. Në rrugë të futen me të kuqe, s’do t’ia dijë kush që të respektojë sinjalistikat. Shteti në anën e vet nuk ka sinjalistikë të rregullt. Një i huaj nuk i jep makinës në Shqipëri. Si tha Belushi? “E di ku e kuptova që jam shqiptar? I jepja makinës keq.”

Të gjitha këto ia marrin njeriut atë jetën e qetë, privacionin ia dhunon. Por do mësohesh, zhvillimi i ka këto. Ku është pamja e qytetit, s’ka më jetë, s’ka më ndjenjë. Njerëzit transformohen. Por në esencë njeriu është siç e ndjen veten ai. Madje unë bëj shfaqje të keqe në teatër nëse kam ndjesinë e inferioritetit psikologjik atë ditë. Aktori siç është një natë nuk është një natë tjetër. Ka raste që nuk ekziston spektatori për mua, nuk e kontrolloj veten, jam për partnerët. Ka herë të tjera kur një fjalë them dhe them bobo ky lloj kontrolli, ky lloj ankthi që kam.

Dhe ne shqiptarët, për fat të keq, jemi gjithmonë të kërcënuar sepse jeta jonë ka nevojë për ato rregulla publike që mos ta cenojnë lirinë e individit. Gjithë puna këtu është: sa e dëshmojmë personalitetin nëpërmjet konceptit të lirisë.