National Geographic: Besa e shqiptarit…

Ah, BESA. Mu kujtua një thënie e vjetër. “Shqiptari më mirë vret djalën, se sa të mos mbajë fjalën”. Që fëmijë, e kisha dëgjuar këtë shprehje me një solemnitet të jashtëzakonshëm, dhe më kishin mësuar ta mbaja fjalën me çdo kusht. Vazhdoj ta kem të ngulitur në mendje dhe të gjallë në shpirt. Deri në Luftën e Dytë Botërore, Shqipëria kishte qenë një shoqëri fisnore, feudale, që e mbanin të bashkuar traditat e familjes dhe besnikërisë – dhe gjithmonë, besa.

Në Shqipërinë e dikurshme, besa nuk ishte thjeshtë një kod moral, që në shoqëritë e tjera krijon themelin e virtyteve dhe etikës. Besa ishte një ligj që shërbeu për shekuj të tërë si rregullues i jetës së përditshme. Ajo rregullonte transaksionet e biznesit, mes fshatrave dhe klaneve, apo edhe lagjeve. Të shkelje besën nuk ishte vetëm turpi më i madh, por edhe meritoje ndëshkimin më të rëndë – ekzekutimin nga njerëzit e tu.

Një miku im shqiptar, Çim Beqari, i cili më ndihmoi të përshkoj malet dhe më shërbeu si përkthyes, më tregonte shpesh herë rrënojat e shtëpive të atyre që kishin shkelur besën, ku gurët e themelit ishin shpërndarë siç e kërkonte ligji i pashkruar. Shqiptarët nuk e ndëshkojnë më kështu njëri-tjetrin, por gradualisht nisa të kupton që shumë njerëz hezitonin të më premtonin diçka, sado e vogël, si për shembull ndërrimin e llambës në dhomën e hotelit, ndoshta nga frika se mos bënin një premtim që nuk do ta mbanin dot.

Pasi lamë pas malet dhe iu afruam brigjeve të Adriatikut, Çimi dhe unë më në fund mbërritëm në Shijak, fshati ku shpresoja të gjeja Jak Kosmaçiun. Ai mund të jetë e vetmja lidhje ime e gjallë me Shqipërinë.

Me një shishe konjak francez në dorë dhe një kuti çaji shumë të mirë që kisha sjellë me vete si dhurata, kalova sheshin e fshatit për të nisur kërkimin. “Ah, Kosmaçiu, muratori”, më tha një burrë, duke më treguar me gisht ndërtesën ku banonte ai.

Ngjita shkallët e betonit, ku secili kishte një lartësi të ndryshme, dhe gjeta banesën e Kosmaçiut. E studiova me kujdes për shenja të njohura. A i kisha parë ndonjëherë ato vetulla, atë hundë, në familjen time? Kishte një pamje dinjitoze, ashtu si ato figurat në fotografitë e vjetra të varura në muret e apartamentit të tij.

Këqyra me kujdes një fotografi familjare me 15 vetë. Në qendër ishte një oficer ushtrie me dekorata, në krah të tij një plak me pantallona të stilit turk si dhe një jelek me një rrip të madh të florinjtë. Dy djem të rinj ishin gjithashtu pranë tij, me xhaketa mbrëmjeje. Gratë ishin veshur me ato që më dukeshin si veshje të modës më të fundit parisiene.

Ndërkohë që Çimi shpjegonte arsyen e pranisë sime, sytë e Jakut u zhvendosën nga përkthyesi tek unë, sërish tek përkthyesi, e pastaj u fiksuan tek unë sërish. Ne e dinim. Ai tundi kokën, buzëqeshi dhe shtrënguam sërish duart, këtë herë më fort. Krijuam menjëherë një marrëdhënie. Gjyshja nga babai e Jakut ishte nëna e gjyshit tim nga mamaja. Jaku ishte kushëriri im.

Folëm gjithë mëngjesin. Rrëfimi i Jakut i dha një dimension krejt të ri tmerreve të epokës së Enver Hoxhës. Unë kisha kaluar pranë një prej burgjeve famëkeqe të Shqipërisë, një vend i quajtur Burrel, por tani i u bë një vend real, ashtu si dhe një tjetër që quhej Spaç. Pjesëtarë të familjes tonë kishin kaluar vite tek të dy.

Jaku kujtonte ditën kur i kishin marrë babanë, Anton Kosmaçiun. Ishte viti 1944 dhe bota ishte ende në luftë, por gjermanët po largoheshin nga Shqipëria. Tirana, ku jetonin Kosmaçinjtë, kish rënë tashmë në duart e Enver Hoxhës dhe komunistëve. Jaku ishte 15 vjeç.

Ushtarët trokitën në derë dhe kërkuan Antonin. Ai përqafoi nënën e Jakut. Përqafoi Jakun. Nuk kishte kohë për lot.

“E gjora nënë”, kujtonte Jaku. “Ajo e dinte. Më kërkoi të ndiqja babanë, por të qëndroja larg”. Rruga deri në stacionin e policisë ishte 15 minuta, jo më shumë, dhe çdo detaj kish mbetur i gjallë në kujtesën e Jakut: Zhurma e këmbëve të ushtarëve, babai i tij me qëndrimin drejt, i veshur me një pallto të gjatë, bulevardi i mbushur me lisa dhe shelgje të zhveshur, Lana që rridhte e ftohtë nëpër qytet, babai që u kthye t’ia bënte me dorë, përpara se të zhdukej brenda ndërtesës.

Antoni u dënua me 30 vite burg si “armik i popullit”, dhjetë vjet për çdo muaj që kishte shërbyer si ministër i drejtësisë në një prej qeverive gjatë pushtimit italian. I thyer nga vitet e burgut, ai u lirua në mars 1964 pas një amnistie të përgjithshme. Të gjithë fqinjët e shihnin si armik të popullit, dhe e trajtonin si lebroz. Vdiq pak muaj më vonë.

“Si është e mundur që nëna jote nuk di asgjë për këtë? Nuk i ka thënë ndokush?” më pyeti Jaku. Na i mbushi edhe nga një herë gotat me raki dhe më nguli sytë, a thua dijenia ime për vuajtjet e babait të tij mund të kishte lehtësuar dhimbjen e të gjithë viteve të humbur. Çfarë mund t’i thosha këtij burri të këndshëm me flokë të bardhë? Nuk dija asgjë për ekzistencën e tij, deri në atë bisedë të rastësishme në Shkodër.

Ai e kuptoi. Më buzëqeshi dhe vazhdoi. “Nuk mjaftoi që Enveri futi babanë në burg. Edhe familja u poshtërua”. Nëna e Jakut ishte dërguar në një kamp pune në Tepelenë, gjyshja në një spital burgu në periferi të Tiranës. Arsimimi i Jakut u ndal. Regjimi e bëri murator. Internimi final i familjes u bë në Shijak, atje ku i gjeta.

Dy djemtë e Jakut – Aleksandri dhe Blendi – vuajtën gjithashtu si nipër të një armiku të popullit. Të dy u bënë mekanikë.

“Më dhimbte shumë, por kështu ishin gjërat”, tha Jaku. “Jetonim të gjithë në një burg të madh”.

Pushoi së foluri për një minutë. Vërejta një të çarë në vetëkontrollin e tij, teksa përpiqej të vazhdonte.

“Jak, Jak”, tha bashkëshortja e tij, Ana që ishte ulur aty pranë, pa folur. Kur rifilloi, zëri ndryshoi timbrin, dhe nisi të shfaqej një notë zemërimi.

Në 1 qershor 1990, ditën e Fëmijëve në Shqipëri, dy vajzat e Aleksandrit, 8 dhe 9 vjeç duhej të merrnin pjesë në një shfaqje për prindërit. Jaku kujtonte: “I bënë provat me shumë zell. Një ditë para shfaqjes, një anëtar i komitetit të partisë të Shijakut erdhi në shkollë dhe i tha drejtoreshës se vajzat e Aleksandrit nuk duhej të merrnin pjesë”.

Armiq të popullit. Jaku ndaloi për një kohë të gjatë. “Të ndëshkosh pesë breza! Pesë breza! Cili ishte krimi që e meritonte këtë ndëshkim? Nuk pati asnjë akuzë specifike ndaj tim eti, asnjë!”

“Më duhet t’ju them tragjedinë e vërtetë”, tha ai, tashmë pothuajse duke pëshpëritur, a thua po më tregonte vetë sekretin e jetës. “Ditën kur u ndëshkuan mbesat e mia, dy djemtë e mi u betuan se do të ikin nga ky vend. Do të arratisen me çdo kusht. Edhe sa do të vuajmë? As fëmijët e mi nuk do të jetojnë si njerëz?”

Aleksandri dhe Blendi e mbajtën fjalën. Ata u larguan nga Shqipëria në mars 1991. “Nuk jam i shqetësuar për Blendin”, më tha Jaku. “Ai është i ri. Ndodhet në Itali. Shqipëria ka marrëdhënie të mira me Italinë. Mund të flas në telefon që nga posta. Por Aleksandri…”. Jaku mori frymë thellë. “Merakosem për të çdo ditë. Ka bashkëshorten dhe dy fëmijë ende këtu. Ndodhet në një burg jugosllav ku mbajnë refugjatët. Dëshiron të shkojë në Amerikë, në Kanada ose në Australi. Por këto kohë askush nuk i pranon shqiptarët”.

I dhashë dhuratat, konjakun dhe çajin dhe i premtova që do të përpiqesha të ndihmoja Aleksandrin. Besa ime. Sytë iu mbushën me lot të dyve, dhe kuptova që sapo u kisha thënë atë gjë që kishin shpresuar në fshehtësi.

I hodha dorën në qafë Jakut teksa dolëm jashtë në dritën e diellit, si dy kushërinj, të ndjekur pas nga Ana, Rita (e shoqja e Aleksandrit) dhe vajzat e saj.

“Më premto që do të kthehesh”, tha Jaku. I premtova.shekulli.