Instikti i fjalës

Lazër Stani

Gjuha shqipe gjithmonë më ka magjepsur në gojën e nënës time. Ditën fliste pak, merrej me punë, nuk kishte kohë as të merrte frymë. Po, ndërsa hynte e dilte në dhomën tonë të ndenjes, gjithmonë thoshte ndonjë fjalë, ndonjë shprehje, herë duke m’u drejtuar mua e herë pa iu drejtuar askujt, duke e lënë fjalën ose fjalinë pezull në ajër, në pritje që dikush ta dëgjonte para se fjala ose shprehja të shuhej, të varrosej në heshtjen që lëshonin muret e trashë në atë qoshe të humbur të botës ku jetonim. Por kishte edhe raste kur nëna ulej pranë meje e bisedonte vetëm me mua, ose lëvizte nëpër shtëpi gjithë gjallëri dhe vazhdonte të më fliste, sikur donte të ndante barrën e rëndë te fjalëve me mua.
Edhe pse fëmijë, unë e pata kuptuar se nëna ime fliste më bukur se të gjithë njerëzit që njihja. Përveç zërit të ëmbël dhe pëshpëritës, që në veshin tim vinte si një kompozim mahnitës, ajo vazhdimisht shqiptonte fjalë që unë nuk i dija, ose shprehje që duhej të ishin shumë të vjetra e vinin nga thellësia e kohës, të ngjeshura e të lëmuara, si gurët e zallit të bartur prej larg, nga thellësitë e maleve.

Kjo gjuhë bëhej më e gjallë dhe më e pasur kur ajo më tregonte histori, përralla të dëgjuara apo rrëfime të krijuara prej saj, me personazhe që ajo dinte t’i veçonte prej gjuhës që flisnin. Fjala në gojën e saj sikur gjente vetveten, rikrijohej e shqiptohej, sikur thuhej për herë të parë. Trupi i imët dhe i brishtë i sime meje dukej sikur ishte krijuar prej fjalëve dhe sa herë fliste, rrëfente, ose këndonte, mua më dukej se ajo do të shndërrohej e tëra në fjalë, e tëra në gjuhë, do të shndërrohej në gojë të drurëve, gurëve, lumenjve, shkëmbinjve, maleve, horizontit, qiellit deri sa të tretej e të shuhej krejt në fjalën e fundit. Ligjërimi i saj ishte i thjeshtë, i butë, muzikor, kumbues, i çlirët, i natyrshëm, magjepsës.

Instinktin e fjalës, natyrisht duhet ta kem trashëguar prej saj, edhe pse gjuha ime nuk i afrohet kurrkund magjisë së gjuhës dhe aftësisë së saj të lindur për të folur e treguar bukur.
Kur rri e mendoj tani pas kaq vitesh, them me vete se ajo qe mësuesja ime e madhe e gjuhës shqipe, po jo vetëm mësuesja, po prej saj trashëgova edhe instinktin e fjalës, instinktin e përdorimit të fjalës së duhur në vendin e duhur që është edhe sekreti i parë i shkrimit letrar. Më vonë, duke pasur një lidhje të fortë emocionale me fjalët, nisa të kuptoj se babai, gjyshi, nëna, por edhe njerëzit e tjerë të afërm flisnin secili nga një gjuhë më vete, kishte secili fjalët që i përdorte më shpesh, madje ishin edhe disa fjalë tekanjoze që qëndronin në majë të gjuhës si lythe e përdoreshin vend e pa vend. E njëjta gjë ndodhte edhe me shprehjet që përdoreshin nga nëna, babai, gjyshi e të tjerët. Ndërsa nëna përdorte më shpesh shprehje me bekime e lutje për të Plotfuqishmin, Krijuesin tonë, babai sillte nga mbledhjet dhe gazetat fjalë dhe shprehje të reja, ndërsa gjyshi, përdorte edhe ndonjë sharje a mallkim, që dukej i helmët dhe shpues, si maja metalike e shigjetave të lashta.

Unë, si një dëgjues i mirë, vetëm mbaja vesh, magjepsesha pas fjalëve që ata shqiptonin, përpiqesha të mbaj mend shprehje e fjalë të reja, pyesja vazhdimisht për fjalët që nuk ua dija kuptimin.
Raporti im me fjalët ishte krejt i veçantë: kishte fjalë që më ngazëllenin kur shqiptoheshin, edhe pse ato nuk kishin të bënin me mua, po kishte edhe fjalë që mezi i duroja, më dukeshin të pista, cinike, të liga, sikur ndillnin fatkeqësi. Të tjera fjalë më dukeshin të shëmtuara, të gjymtuara, gungaçe, të rropatura e të lodhura, të rrënuara dhe të vjetruara si teshat e të varfërve të varura në tel. Ime më, edhe pse përdorte fjalë, që zakonisht i përdornin edhe të tjerët – edhe ajo fliste shqip - prapë fjalët në gojën e saj më dukeshin gjithmonë ngazëlluese, më emociononin, më krijonin ankth, ose më tronditnin, ose binin mbi mua si një frymë hyjnore dhe më magjepsnin. Në gojën e nënës sime çdo fjalë dukej e re, dukej sikur shqiptohej për herë të parë.

Nga ana tjetër, babai më merrte shpesh me vete dhe bisedonte me mua, ndërsa punonte. Herë pas here ndalej e më thoshte: “Ti i thua disa fjalë të çuditshme, fjalë që të lënë në ëndërr”. Unë në përgjithësi as që e vrisja mendjen se si flisja, çfarë fjalësh përdorja. Ato vinin instinktivisht në buzë, për të shprehur gjendje, mendime, për të treguar veprime, ose thjeshtë për të përshkruar diçka që më pëlqente.

Në shkollë ndërkaq, mësuesit më hiqnin herë pas here vërejtje se shprehesha ngatërrueshëm dhe përdorja disa fjalë e mbaresa, sipas tyre të plakura e të dala mode. Gjuha e re që po flitej në shkollë me dukej e zbrazët dhe shpesh tingëllima e saj më kujtonte zhurmën e shëmtuar që lëshon një fuçi e zbrazur që shkon duke u përplasur nëpër gurë, ndërsa rrokulliset teposhtë një brinje. Gjithsesi edhe në libra, edhe në shkollë, gjeja plot fjalë që më pëlqenin e lidhesha me to, por në veçanti tronditesha, kur gjeja ndonjë fjalë ose shprehje të veçantë që së pari e kisha dëgjuar nga nëna dhe kjo me çudiste: Si ka mundësi që edhe ky e paska ditur këtë fjalë të nënës sime? Më ngjante sikur dikush, i panjohur, ishte futur vjedhurazi në shtëpinë tonë dhe kishte plaçkitur fjalët tona të shtrenjta. Sepse, në fakt, gjuha që flitej në shtëpinë tonë, ndryshonte shumë nga të gjitha gjuhët që fliteshin rreth e rrotull, te fqinjët, miqtë, në shtëpitë e shokëve të babait, ose në shkollë.
Shtëpia e fqinjëve të mi, për shembull, i ngjante një shtëpie xhindësh. Kjo shtëpi mund të quhet me të vërtetë shtëpia e mallkimeve. Që në mëngjes herët, pa dalë ende dielli, dëgjoheshin mallkime që shqiptoheshin me zë të lartë e që vazhdonin gjithë ditën e ditës: qenit që lehte në qejf të vet apo i sapo zgjuar nga një ëndërr me rivalë, i klithnin “Pusho, të preftë ujku në Sh’Ndre”, vajzës që flinte ende i thërrisnin “Çohu, fjetsh gjumin e madh!”, plakut që ankohej për reumatizmën ia prisnin “Mos e çiltë drita nesër se na çmendi”. Mallkime të tjera si “I thaftë krahi, si i ka tha”, “e shoftë kolera”, “Mos e pruftë kryet”, “I rëntë pika” , “e marroftë Zoti”, “I humbtë fara”, “Treti Zo’farën”, “Mos u rritsh ma i madh”, “E përpiftë dheu” etj., dëgjoheshin gjithandej dhe mua më bënte përshtypje se ku i gjenin të gjitha këto fjalë për të mallkuar, ndërkohë që fjalët e dashurisë ishin më të pakta e përdoreshin më rrallë, shqiptoheshin me druajtje dhe me një ndjenjë fajësie, sikur dashuria të ishte “molla e ndalume” përgjithmonë dhe njerëzit të kishin frikë të bënin mëkatin e dytë të madh.

Ndërsa rritesha, unë pyesja për fjalët që nuk i kuptoja dhe gjyshi herë pas here ma priste: “Ç’e don. Nuk është fjalë e hajrit”. Thoshte kështu sidomos për fjalët që po sillte civilizimi i fshatit, termat e rinj që sillnin të ardhurit nga qyteti, mësuesit, gazeta dhe radioja. Po unë doja t’i kuptoja të gjitha fjalët dhe me gjithë zemërimin e gjyshit, prapë vija rrotull pa e hequr nga mendja fjalën e re, pyesja nënën ose babain, dhe kur mbetesha pa përgjigje, pyesja edhe mësuesit në shkollë, të cilët, edhe pse më përgjigjeshin, me siguri mendonin me vete: “Diçka nuk është në rregull me këtë djalë”.

Unë, ndërkaq po rritesha midis një babilonie gjuhësh: gjuhës që dëgjoja në shtëpi, gjuhës që dëgjoja në fshat dhe gjuhës së re, asaj që dëgjoja në shkollë e që, s’do mend, duhej të ishte gjuha e qytetërimit të ri, edhe pse njëherë desh e hëngra për shkak të kësaj gjuhe.
Se nga më ishte fiksuar dhe përdorja vend e pa vend shprehjen “ku vete?”. Njëherë babai më këqyri me çudi dhe pastaj, si u vrenjt në fytyrë, tha kërcënueshëm: “Mos ta dëgjoj më atë fjalë”. Pas disa ditësh, unë e përdora prapë pa dashje të njëjtën shprehje dhe atëherë babai më kapi për veshi dhe ma shkuli fort, duke më kërcënuar me fjalë edhe më të ashpra. “Fol si njeri, më tha. Ndryshe do t’i kesh punët keq me mua”.

Përpjekja ime për qytetërim gjuhësor kishte përfunduar keq, ashtu siç kishin përfunduar keq edhe përpjekjet për qytetërim të shumë paraardhësve të mi, të cilët, sa herë shkonin e vinin nga qyteti sillnin edhe ndonjë fjalë të re, fjalë të qytetërimit të atëhershëm, që fatkeqësisht, ishte qytetërimi i një qyteti të pushtuar nga otomanët për shekuj me radhë.
Edhe pse të krishterë, që e kishin ruajtur besimin dhe lirinë e tyre, duke u ngujuar mes maleve, prapë ata ishin ndotur nga pushtimi. Në klasë të shtatë bëra një listë të gjatë të fjalëve turke, arabe, perse që përdoreshin në fshat, fjalë që ishin sjellë sigurisht nga qyteti, se fshati nuk qe pushtuar kurrë. Vendosa të hakmerrem me babain, që përdorte shpesh fjalë turke kur fliste sidomos kur donte të tallej, ose kur donte të dukej i veçantë.

I thashë se ai nuk duhej të përdorte më fjalë të tilla si “penxhere, hava, sabah, aksham, sevap, zaman, bujrum, hozhgjelden”,etj., sepse ato janë fjalë turke.
“Ku te shkon mendja edhe ty. Turqit na e kanë marrë të keqen ka herë”, tha babai, duke me këqyrur i çuditur, qortueshëm.
Mua më dukej se turqit me çallma të kuqe ishin ende këtu, të strukur në ato fjalë që kur e kur i përdorte edhe babai. Ai qe mësuar me ato fjalë, të ardhura prej shekujsh, të futura ilegalisht në shtëpinë tonë, si krimba që gërryejnë trarët dhe hatullat e vjetra që mbajnë çatinë e rëndë të mbuluar me rrasa guri. Turqit vetë nuk patën arritur të hynin me ushtarët, po me fjalët e tyre po, kishin ardhur si “qytetërim”, duke vdekur e varrosur fjalë të mëparshme të shqipes. Pushtimi nuk sjell vetëm dhunë dhe shtypje. Ai sjell ndotje, ndotje në shpirt, ndotje në fjalë, ndotje në gjuhë e kjo sjell edhe ndotje në mendim e në ndjenjë.

Edhe ata shqiptarë që kishin mundur të qëndronin, të mos nënshtroheshin, të jetonin të lirë dhe të ruanin besimin e tyre, fenë e tyre, prapë ishin ndotur në shekujt e gjatë të pushtimit. Kontakti me qytetin e pushtuar, nevojën e vazhdueshme të njeriut për informacion dhe qytetërim, e kishte ushqyer me ndotje dhe kur e zbulova këtë, sa herë i dëgjoja këto fjalë më krijohej ndjesia se isha duke pirë ujë të fëlliqur nga i njëjti pellg ku pinin edhe lopët ose zhgërryheshin derrat.
Gjithsesi neveria nuk mjafton për të shmangur ndotjen gjuhësore. Adolfo Bioy Casares në tregimin e tij të njohur “Për të kujtuar Paulinën” na flet për një ndotje tjetër gjuhësore, për mënyrën se si ne i ndotim gjuhën njeri-tjetrit, se si një marrëdhënie dashurie, ose urrejtjeje është edhe nj lidhje e ngushtë gjuhësore, ku të folurit, ose ndotet, ose përtërihet.

Me sa duket, gjuha ashtu sikurse teshat që veshim, është në kontakt të përditshëm me qindra ndotje dhe ne duhet të kujdesemi për pastërtinë e saj çdo orë, çdo ditë.
Gjuha shkallmohet nga zhargoni i rrugës, nga barbaria e medieve dhe sidomos nga shkrimi i keq letrar. E theksoj “Shkrimi i keq letrar” sepse, sikurse shprehet Anton P. Çehov “shkrimtari para së gjithash është gjuhë”, sepse letërsia nuk e ka gjuhën thjeshtë mjet, lëndë, por mbi të gjitha e ka pasion, ndjenjë, shpirt. Nga kjo pikëpamje ka të drejtë Josif Brodski kur shkruan se “për shkrimtarin ekziston vetëm një formë patriotizmi: qëndrimi i tij ndaj gjuhës”. Mungesa e këtij patriotizmi gjuhësor krijon shkrimin e keq letrar, që sjell ndotjen e vazhdueshme gjuhësore, shtrembërimin dhe varfërimin e saj, humbjen e gjallërisë dhe shterimin e aftësive shprehëse.
Por shkrimi i keq letrar (nuk po përdor termin “shkrimtari” që e përdorin disa shkrimtarë që e trajtojnë shkrimin letrar si zeje) nuk vjen vetëm nga mungesa e patriotizmit gjuhësor, sepse shumica e shkrimtarëve, jo vetëm kanë një lidhje emocionale me gjuhën në të cilën shkruajnë, por edhe përpiqen ta pasurojnë gjuhën e shkrimit, të krijojnë e shtojnë fjalë të reja, të shkriftojnë sintaksën, të sjellin kuptime e nuanca të reja te fjalët. Pothuajse në çdo bibliotekë shkrimtari serioz gjen fjalorë të rinj e të vjetër të gjuhës dhe fletore ku janë shënuar fjalë të rralla, fjalë të humbura, fjalë e shprehje të zbuluara rastësisht prej tij gjatë një bisede në udhëtim, ose gjatë shfletimit të një libri të vjetër. E megjithatë gjatë shkrimit të keq letrar, gjuha lëngon, shtrydhet, rrudhoset, zhubravitet, zvetënohet, humbet fuqinë shprehëse dhe kënaqësinë e komunikimit.
Tek disa shkrimtarë të zellshëm, shkrimi i keq letrar, i ngjan një tabloje, ku edhe pse janë përdorur të gjitha ngjyrat dhe kombinimet e mundshme të tyre, prapë kemi një njollosje pa shije dhe të rrëmujshme që ngjan më shumë me një derdhje të shëmtuar ngjyrash. Për më tepër, në një shkrim të tillë të keq letrar, fjalët duken të vjetra, të shumë përdorura, të pajeta, ngjajnë me rrobat e frikshme të të vdekurve.

Çdo krijim letrar është edhe një krijesë e re gjuhësore, është një gjuhë e re, e pashqiptuar dhe e padëgjuar më parë. Kjo është dhuntia e letërsisë, magjia e krijimit, misteri i pashpjegueshëm i shkrimit, që në fund të fundit lidhet me instinktin e fjalës. Është shumë i njohur fakti, që disa fëmijë, jo vetëm flasin shpejt, po edhe na mahnitin me fjalët që thonë, me fjalitë që shqiptojnë, kur ata nuk dinë ende as shkrim dhe këndim dhe kur nuk kanë lexuar kurrë një libër. Janë thjeshtë fëmijë “të lindur me gojë”. Më këtë instinkt të lindur gjuhësor, me këtë prirje të mbinatyrshme për fjalën, lidhet edhe aftësia e krijimit letrar, të shprehur në një gjuhë gjithmonë të re.
Shqipja, si një ndër gjuhët me të vjetra, u krijua si gjuhë jo nëpërmjet shkrimit letrar (shkrimi i saj është fatkeqësisht i vonë) po nëpërmjet këtyre fëmijëve “të lindur me gojë” që gjatë mijëra vjetëve shprehën në shqip ndjenjat e tyre, ankthet, vizionet, ëndrrat, shpresat. Dhe arritën të krijojnë një gjuhë të jashtëzakonshme. Gjuha e Konicës, Naimit, Fishtës, Mjedës, Nolit, por edhe shkrimtarëve dhe përkthyesve të tjerë shqiptarë të shekullit të njëzetë nuk erdhi si një rastësi dhe as falë gjenisë së tyre gjuhësore. Kjo gjuhë tashmë ishte krijuar prej shekujsh, por ata mundën, falë instinktit të tyre të lindur për fjalën, të shprehen në shqip, duke e çliruar këtë “gjuhë të Perëndisë” me aq sa mundën nga ndotjet dhe barbaritë gjuhësore.

Është e padiskutueshme se, ashtu si instinkti seksual i ka paraprirë ndjenjës së dashurisë, instinkti i fjalës i paraprin gjithmonë dashurisë për gjuhën. Dante Aligeri në njërën prej këngëve të tij ka një varg të pavdekshëm: „Donne ch’avete l’intelletto d’amore”( „Gra që e keni intelektin e dashurisë” Vita Nova, XIX). Me këtë varg ai i ndan gratë në dy kategori, në gra që e kanë intelektin e dashurisë dhe në gra që nuk e kanë këtë intelekt, pavarësisht se të gjitha gratë e kanë instinktin e seksit.

Shkrimit të keq letrar, si një nga kërcënimet më të mëdha për çdo gjuhë, duke i munguar instinkti i fjalës, i mungon edhe intelekti i gjuhës edhe ndjenja e dashurisë për gjuhën. Në shkrimin e keq letrar, gjuha vjen duke u tkurrur, duke humbur fuqinë dhe freskinë, natyrshmërinë dhe lirizmin, ndjenjën dhe intelektin. Nënshtrimi i vazhdueshëm ndaj shkrimit të keq letrar e çon një gjuhë drejt ndrydhjes, plakjes, vdekjes.

Ndryshe nga ç’ndodhte në të shkuarën, kur ndotjet, barbarizmat gjuhësorë dhe shkrimi i keq letrar, nuk arrinin të shkatërronin gjuhën e komuniteteve të izoluar, sot, kur fjala mund të shtegtojë brenda një çasti të vetëm nga kompjuteri im deri në skajin më të largët të globit, gjuhët janë me të vërtetë të kërcënuara. Nëse gjuha e nënës sime ishte e mbrojtur jo plotësisht, gjuha ime është krejtësisht e zbuluar, kërcënohet jo vetëm nga gjuhët e tjera që po globalizohen, po edhe nga zhargoni i rrugës, gjuha shterpë e medieve që të bombardon çdo orë, shkrimi i keq letrar që të përndjek nga të gjitha anët; në poezi, në prozë, në teatër, në përkthime, kudo. Atëherë, pra, si do të shpëtohet gjuha ime? Sa herë mendoj i shqetësuar për këtë, them me vete se, nëse ka një shpëtim, ky është instinkti i lindur i fjalës dhe zëri i nënës, që më pëshpërit në vesh edhe sot e kësaj dite në gjuhën e saj të dëlirë shqipe si dhe lidhja shpirtërore me gjuhën e atyre shqiptarëve të hershëm që lindën, u rritën e vdiqën në një rrethim të pashpresë të mbajtur fort pas fjalës shqipe dhe besimit.

Këta anonimë të historisë, duke pasur si dhunti të lindur instinktin e fjalës, çka me sa duket ua bënte më të lehtë dhe më të kuptimtë qenien në këtë jetë të pashpresë, të mbushur me vuajtje dhe dhimbje, e sollën shqipen e bukur deri te unë dhe e shndërruan atë në gjuhë të ëndrrave të mia, në gjuhë të ekzistencës sime.

Gjuha e tyre gjithmonë më ka kujtuar gjuhën e Biblës, gjuhën më të përkryer të përdorur deri më sot, ç’ka është një provë më shumë për prejardhjen e saj hyjnore. Ndoshta është kjo natyrë biblike e gjuhës shqipe që e ka shpëtuar atë në shekujt e errët të historisë dhe e mbron atë nga rrebeshet dhe traumat shkatërruese të kohëve moderne.