Albanologji

Atlantida ndodhej në Shqipëri



Atlantida ose sic njihet tashme me emrin Atlantis.Ky qytet legjendar dhe mistik I permendur nga Platoni ne Dialogjet e tij ka shume mundesi te ndodhet ne brigjet e Shqiperise dhe pikerisht nen kembet e qytetit te lashte te Durresit.Le te fillojme nga emri i ketij qyteti.ATLAND.Perbehet nga togefjaleshi At dhe Land.Te dy keto fjale jane me preardhje ilire.Pjesa e pare At eshte e trasheguar edhe sot e kesaj dite ne gjihen tone te bukur shqipe si sinonim I emrit Baba.P.sh.Im Ate, Yt ate .

Pjesa tjeter e emrit Land rjedh nga fjala ilire LANDTOKDE.Kjo e fundit duke u bashkuar me pjesen At mer trajten Atlandtokde .Shume e ngjashme dhe pothuajse e njejte me emertimin e Romak (latin) te Atlantes.ATLANTIDE.Sigurisht nga kjo del edhe fakti se fjala Land (Toke ne anglisht ) ka preardhje ilire.Ajo perdoret edhe sot e kesaj dite ne dialektin e trevave te Durresit si Landa=materje.Ose ne gjuhen gege Land=Dru.Sigurisht me dialekte perkatese.Psh ne jug ajo mer trajten lende ne veri sic e thame me larte Lande.Mos ti hyjme pastaj temes se ngjashmerise se mahniteshme te emrit Atland me fjalen Atdhe(ne shqipen moderne).

Miqte e mi ndoshta disa prej jush mund te mos I kete shpetuar fakti I ngjashmerise se emrit te Taulanteve me ate te Atlanteve(ose atlantasve).Eshte per mendimin tim I njejti emer.Ajo qe eshte me intriguesja eshte fakti se Taulantet shtriheshin ne nje teritor te njohur me emrin TAULANTIA qe nga Veriu I lumit Vjosa deri ne Epidamnos(Durres).Taulantet dhe Parthinjte jane dy grupet me te rendesishme ilire qe jane themeluese te trashegimise shqiptaro – ilire.



Taulantet shfaqen ne histori fill pas renjes se kolonive greke ne vend(sipas historianeve filogreke).Mbreti ilir Glaukos ne shekullin 3te p.a.s.Mbasi perzuri kolonet greke dhe mundi mbretin Enkel ,”RITHEMELOI” Dinastine e Taulanteve.Pra e rithemeloi dhe jo e krijoi ate.Dinastia e Taulanteve(Atlanteve) kishte ekzistuar edhe perpara kolonizimit Helen.Flasim per shekujt 7-8 te p.a.s..Kohen kur kolonet greke nga Korinthi pushtuan qytetin e Epidamnos(Durresi).Qe ka shume mundesi ta kete patur emrin e Lashte Atlantis.(TAULANTIS ose TAULANTIA).

Ne fakt greket I vune qytetit te kolonizuar emrin Epidamnos.Ndoshta nje menyre per te kujtuar ngjarjen e hyre tashme ne mitologjine e lashte ate te permbytjes dhe shkaterimit te Atlantis.Epi=Poeme,kenge,vjershe dhe Damnos=Mallkim,shkaterim etj.Ne anglishte kemi versionin DAMN(I mallkuar,dreq etj).Latinisht ka te njejtin kuptim DANATO.P

or miqte e mij a ju ka shkuar ndonjehere ne mendje se fjala Dam ka origjine iliro-shqiptare.Dam ose Demtim eshte nje fjale qe perdoret gjeresisht ne gjuhen tone.Bile ne dialektin geg dhe te treves se Durresit ajo shqiptohet DAM.Psh “Mos bani Dam”.(gjuhe letrare-“mos beni dem”)(ne djalektin Durrsak dhe Elbasanlli).Qyteti republic I Epidamnos I krijuar nga kolonet grek kishte nje structure politike per mos e thene e perkryer nje model I vertete per kolonite e tjera te Mesdheut.

Nje shoqeri e zhvilluar dhe e ndertuar ne ate te menyre qe te linte pershtypjen e nje kopjimi deri ne fanatizem te structures dhe utopise mistike shume te perfolur te Atlantides.Psh, pasaniket dhe njerezit qe mereshin me tregeti e kishin te ndaluar te mernin pjese ne politike.Ato duhet te hiqnin dore nga e gjithe pasuria e tyre ne rast se do te angazhoeshin ne politike.Por ne Epidamnos ekzistonte edhe nje ligj I cuditshem I cili I ndalonte tregtaret grek te benin biznes me vendalinjte(pra me Iliret).Perse valle?!.Le ta leme per nje cast Epidamnos dhe ti rikthehemi “legjendes” se Atlantides.



Platoni e permend Atlantiden si nje ishull qe ndodhej pertej Shtyllave te Herakliut.Sot e dime se ngushtica e Gjibraltarit eshte ngushtica qe identifikohet me kete emer.Sipas kesaj llogjike I bie qe Atlantida te lokalizohet ne oqeanin Atlantik ose me tutje.Shume syresh e kane lokalizuar ishullin e perpire nga deti nga Bahamas deri ne detin e Verdhe ne Kine

E pse jo mjafton te qe del nga kjo ngushtice dhe ishulli “magjik” mund te ndodhet edhe ne Polin e Veriut apo te Jugut.Por keta te mjere harojne nje fakt teper te rendesishem.Ngushtica e njohur me emrin Shtyllat e Herakliut deri ne vitin 260 p.a.s lokalizohej ne jug te Italise dhe pikerisht ne Sicili.Behet fjale per ngushticen e Mesines.Platoni I shkroi vargjet e tij ne vitin 360 p.a.s.Pra nje shekull me pare se Ngushtica ne fjale te zhvendosej ne kete lokalitet.Por ne kohen e ekzistences se Atlantides ku te kene qene me pare shtyllat e famshme.

Ndoshta ne ngushticen e Otrantos?Eshte fakt qe shume ngushtica ne Mesdhe jane identifikuar me Shtyllat e Herakliut dhe kjo ndodhte sa here qe kufijte e qytetrimit Helen pesonin ekspansion ne pellgun e Mesdheut.Ka shume mundesi qe ngushtica e Otrantos dikur te kete patur kete emertim“Shtyllat e Herakliut”.Fund te fundit este nje ngushtise teper e njohur qe lidh dy detera ,ate Adriatik dhe ate Jon.Platoni thoshte se Atlantida ndodhej ne perendim te qyteterimit Helen dhe se ato kishin maredhenie tragtare dhe anijet helene lundronin shpesh ne ujrat e Atlantides.Pra ideja te krijohet se kemi te bejme me nje civilizim “komshi” te qyteterimit Helen.Perpara 11000 vjeteve sic pretendon edhe Platoni civilizimi grek ende ishte ne fillesat e saj e jo me te mendohej te dilte jashte mesdheut ne eksplorim te civilizimeve te tjera.Nga kjo del se edhe data e everimentit qe shoqeroi renien e civilizimit te Atlantides eshte shume e diskutueshme.

Platoni e kufizon ekzistencen e Atlantides ne kuadrin e mijevjecare te kaluara nga koha e tij, reth 9000 vjet.Hm…..? Mund te jete ndonje lajthitje e Platonin por mund te jete edhe ndoshta nje lapsus ne perkthimin e greqishtes se vjeter.Por Platoni mund te justifikohet me gabimin e tij pasi pik se pari vet ai e le ne medyshje nese historia e Atlantides eshte thjesht nje e vertete historike apo thjesht nje trillim I Platonit ne funksion te ideve dhe tezave te tij Politike per kohen qe ai jetonte.Fakti eshte se ai vepren e tij (pra Dialogjet e famshme)e krijoi ,reth vitit 360p.a.s ,pikerisht gjat fillimit te levizjeve te ilireve per pavaresi ndaj kolonizatoreve greke.Ne vitin 340p.a.s Glaukus do te perfundonte luften e tij per pavaresi dhe do ti clironte te tere qytet ilire nga pushtuesit Helen(20 vjet mbas Dialogjeve te Platonit).

Te jete kjo thjesht nje kocidence?Cfare ngjarje e koherave qe ai jetonte kishte per ti zgjuar Platonit deshiren dhe vullnetin per te treguar historine e Atlantides .Mos valle levizjet clirimtare te qyteve te pushtuara nga kolonet Helene ne mesdhe perfshire ketu dhe qytetin me kryesor ten e pellgun e lartepermendur Epidamnos(Durresi).?Perpos kataklizmos qe ai paralajmeronte per qyteterimin e tij te dashur ,cfare mesazhi tjeter perpiqej ai qe te transmentonte tek politikanet Helen te kohes.?



VENDNDODHJA.

Ka shume mundesi qe Atlantida te ndodhet ne Durres.Pikerisht atje ku ndodhet plazhi I famshem is saj.Nese vereni pamjet satelitore te plazhit te Durresit do te dalloni se ajo ka formen e nje gjysem rethi “te perkryer”.Ne breg te plazhit mund te dalloni ato cka une I quaj “kanalet” apo murret rethore te qytetit te lashte te permbytur.Nje pjese e saj shkon deri ne thedhesi te gjirit te Durresit duke u nisur nga porti dhe zbret poshte drejt jugut.Pamjet e qytetit te permbytur duken mjaft qarte edhe me sy te lire.

Deri me sot kemi menduar se ato jane pjese te shtepive te permbytura te qytetit te Epidamnos , por nese vini re ato jane mjaft solide dhe uniforme sikur te ishin pjeseza te nje urre apo rruge qe pershkron gjirin e Durresit nga veriu deri ne jug te saj(drejt qendres se gjirit).Kjo ure qe fillon nga Curilat ka nje gjeresi reth 250-280 m.Kush ka bere plash ne Curila e di mire se per te aritur thedhesine per te bere note i duhet te beje nje cope rruge te gjate neper gure dhe fragmente te kesaj rruge apo ure te stermadhe. Platoni thote se Atlantida ishte nje qytet port ne forme rethore e rethuar me mjaft kanale per lundrimin e anjeve dhe qe pershkrohej nga veriu deri ne zemer te qytet (tek tempulli I Poseidonit) nga nje grup urash lidhese qe zgjateshin mbi nivelin e detit.Dicka e ngjashme me pistat e plaxhit te Durresit modern.Ajo cka te impresionon eshte edhe konrenspondimi I permasave te qytetit me pershkrimin e Platonit apo te studueseve te tjere te Atlantides.

Ato thone se qyteti rethor kishte nje reze 7km.Te njejtat permasa ka edhe gjiri I Durresit.Platoni thote se ne veri dhe ne jug te qytetit ndodheshin male te “vogla”(cka nenkupton kodra).Te njejten harte gjeodezike kemi edhe ne gjirin e Durresit.PLatoni thote se mbas permbytjes se qytetit kanalet u bene te pa lundrueshme per shkak te baltes.E kush nuk e ka provuar llumin e zones se Vollges dhe ne pergjithesi ne tere hapesiren bregdetare te plazhit te Durresit.? Per mendimin tim ne ndertimin e qytetit te famshem rethor banoret kane perdorur te tera materialet e mundeshme te ndertimit ,perfshire ketu edhe drurin.Ai mund te sigurohej mjaft lehte nga pyjet e shumta qe e rethonin gjirin e famshem(Pylli I Divjakes etj).Nese ju ka qelluar qe buze detit te keni hapur nje grope per te ndertuar keshtjella prej rere,jam I sigurt se ne nje nivel thedhesie te kropes keni hasur ne nje materjal te zi qe ngjason me qymyrin apo drurin e karbonizuar.Ato sjan gje tjeter vecse mbeturinat e mureve te ndertuar prej druri te cilat me kalimin e shekujve nen prezencen e kripes dhe trysnise se reres se bregut jane dekompozuar ne karbon.

Nje fenomen I perafert me ate te krijimit te puseve te naftes.Fatkeqesisht per te matur vjetersine e ketyre “ashklave” apo ndertimeve nen uje nuk mund te behet prova e karbonit per matjen e moshes se ketyre renojave pasi prezenca e kripes se detit e ben ate te pamundur.E vetmja prove bindese qe do ti vinte kapak cdo gjeje do te ishte eksplorimi nenujor dhe skanimi I gjithe gjirit te Durresit me ane te radareve zanore .Kjo e fundit do te nxirte ne pah harten nenujore te te Plazhit te Durresit dhe si rjedhoje do te nxirte ne drite te diellit te fshehtat e lashta qe mban brenda saj ky gji.Por le ti kthehemi emrave te lashte te qytetit te Durresit.Le te flasim pak per Dyrachium.

Deri me sot kemi menduar se ky eshte toponimi romak I qytetit te lashte.Por pash zotin si mund ti ket shpetuar arkeologeve tane apo gjuhetareve parazit te Akademise se Shkencave ngjashmeria e ktij emri me fjalen shqipe DY RETHIMET (Di rachim apo Dirathim).Pra me shqip se kaq ska ku te veje Dyrethimet.Emri I lashte I Dyrachium eshte kryekeput emr ilir dhe jo romak.Le te shkojme tek emertimi latin(Italian) me I fundit e qytetit Durazo.Kjo rjedh nga togefjaleshi Italian Due Raggi (apo ndoshta edhe kjo e fundit eshte nje toponim shqiptaro lir Dy Rezet).Pra “Dy” “rezet” e rethit.



Ne qofte se keni patur miresine te lexoni postimet e meparshme do te ju kujtohet se kam folur dhe treguar per imazhet satelitare te “mureve” qe ndodhen ne veri te Gjirit te Durresit.Ato quhen mure “ciklope” por une mendoje se jane dicka me shume se mure.Gjeresia e tyre arin ne 31metra.Duke vezhguar perseri Gjirin e Durresit kam hasur ne nje fenomena apo anomalitet te cuditshem.Ne juglindje te gjirit ndodhet nje zgjatim nenujor qe eshte pothuajse simetrike me “murin” ne veri .Ngjan si hendek apo rrip toke e krijuar artificialisht.

Gjeresia e ketij hendeku eshte e njejte me “murin” e veriut, plot 31 metra.A thua te jete nje koecidence.Nga pamja e pare ngjan me nje “Mur” apo “Ure” e ndertuar pergjate bregut te detit . Pamjet jane vertete sugjestjionuese.Si ka mundesi ?Duhet te mos harojme edhe faktin se thedhesia ne kete pjese te bregut por edhe gjate gjithe siperfaqes te gjirit deri ne mes te saj nuk i arin as 3 metra.Pra mundesia qe keto hendeqe te jene krijuar si pasoj e ndonje perplaseje meteoriti eshte per te hedhur poshte.Keto “hendeqe” apo edhe vete forma e gjirit te Durresit nuk ka si te jete me origjine natyrore.

Ka shume mundesi qe me zhvendosjen e sedimenteve nga keto “hendeqe” te cuditeshme te dalin renojat e nje “ure” apo “rruge” te ndertuar me blloqe guri “ciklope” si ne veri qe arijne permasa te frikeshme reth 5m2.Por ajo qe te intrigon eshte fakti qe ky hendek shtrihet pergjate bregdetit ne menyre uniforme dhe simetrike pergjat gjithe perimetrit te saj. Dikush me ka thene se natyra mund te beje mrekullira dhe cudira te pa para ndonjehere.Por ne rastine Durresit keto “mrekullira” sikur jane paksa te shumta.Nejse ju gjykoni vete.

Thoti fliste shqip

Mbeshtetur ne librin e Giuseppe Catapano “Thot-Tat Parlava Albanese”
Nga Prof. Skender Rizaj

Thoti ishte krijues i shkences antike. Ai dhe dijetaret e tjere, flitnin shqip qysh para 12000 vjeteve, ajo periudhe historike(parahistorike) konsiderohej si ere ilire, apo kulture pellazgjiko-ilire e shqiptareve te lashte.Filologu i shquar nga Roma Giuseppe Catapano, botoi, si rezultat i punes se tij kerkimore-shkencore 40-vjecare,nje veper kapitale nga fusha e shkencave filologjike, te ciles i vuri nje titull mjaft interesant: THOT-TAT PARLAVA ALBANESE(Thoti fliste shqip). Eshte hartuar ne italishte ne forme proze dhe poezie,madje ne italishte dhe arberishte.

Sic shihet nga vepra autori,per studimin e vet delikat dhe te veshtire, eshte mbeshtetur kryesisht ne veprat e shkrimtareve antike dhe ne permendoret e egjiptianeve,hititeve,grekevedhe romakeve te vjeter, respektivisht dhe ne shkrimet e ilireve-shqiptareve te lashte. Duhet theksuar qe ne fillim se pohimet e Giuseppe Catapanos jane ne harmoni me pohimet e shume filologeve, historianeve dhe arkeologeve angleze, franceze, turq, arabe dhe shqiptare.Qellimi im themelor eshte qe me kete shkrim t’ju prezantoj lexuesve nje veper vertet me rendesi kolosale, e cila i dedikohet kultures se lashte te ilireve shqiptareve. Nga ana tjeter,shpresojme se kjo do ta nxise kritiken shkencore ne keto fusha te dijes, e cila per fat te keq, deri ne ditet tona nuk ka arritur te jete ne nivelin e duhur. Sipas mendimit te Catapanos, shqipja, me drejte ilirishtja, po u flitka me teper se 12000 vjet, ndersa sipas Horald Whitehall, profesor i linguistikes anglo-gjermane ne universitetin Indiana(SHBA), shqipja eshte dega me e vjeter e trungut te familjes se gjuheve indoevropiane.

Si e tille ajo nuk eshte degezuar me tutje, por ka mbetur si gjuhe e pare dhe e vetmuar. Kemi lexuar dhe degjuar per hieroglifet e egjiptianeve te lashte, te cilat si skalitje te shenjta, jane krijuar 4000 vjet para e.s., por deri ne ditet tona nuk kemi ditur se hieroglifet egjiptiane kane domethenie shqipe. Kete dukuri na e zbuloi filologu Giuseppe Catapano ne vepren e tij “Thoti-Tati fliste shqip”. Po kush ishte Thot-i? Thot-i (TOT-i) (lat.,gr. Thoth; egjip. Tehuti ishte perendia e mesimit, e shkathtesise se te shkruarit, e shkences dhe e magjise se egjiptianeve te lashte; ishte mates i kohes dhe zbulues i numrave dhe perpilues i hieroglifeve. Ai pershkruhej si qenie me trup te njeriut dhe me koken e Ibisit, perkatesisht te shqipes(shqiponjes).

Nderkaq sipas Catapanos, Thot-i, i cili e “fliste shqipen”, perpiloi hieroglifet, alfabetin fonetik te egjiptianeve te lashte, duke u mbeshtetur ne gjuhen e vete amtare, ne gjuhen shqipe.Jo vetem kaq, konstaton Catapanoja, nga hieroglifet egjiptiane u formuan edhe alfabetet, shkronjat e tjera, ato te shqipes(te cilat njihen si shkronja latine) te hebraishtes, samaritano-palestinishtes, sirianishtes, arabishtes dhe te greqishtes. Thoti ishte edhe krijues i shkences antike. Ai dhe dijetaret e tjere, flitnin shqip qysh para 12000 vjeteve, meqe ajo periudhe historike(parahistorike) konsiderohej si ere ilire, apo kulture pellazgjiko-ilire e shqiptareve te lashte. Sipas Giuseppe Catapanos,emertimi Thot, padyshim, rrjedh nga folja e shqipes:Thom, thua, thote=me thene, besim, lajm, etj… me kuptim “lajmetar i zotave”.

Per me teper emri Thot, ne gjuhen shqipe ka edhe domethenien:me i thene, te gjitha diturite(urtesite) e Atlantides Atlasit-Atlashit, e cila po ashtu, shpjegohet, nga autori ne fjale, me shqipen: At=at-baba, dhe LASH(TE) = i vjeter, qe do te thote: stergjysh. Por cfare paraqiste Atlantida? Ajo sipas Platonit(427-347p.e.s.) ishte vend i madh dhe i fuqishem, i cili, 9000 vjet para tij, ishte mbytur ne oqeanin Atlantik. Sipas G.Catapanos, Atlasi-Atlantida ishte nje nga vendet me te zhvilluara te stergjysheve te shqiptareve te sotem, te cilet, pas zhdukjes se saj(Atlantides) para 12000 vjeteve, atlantidasit e mbetur gjalle kaluan ne luginen e Nilit, ku e krijuan nje kulture te re , kulturen e egjiptianeve te lashte, e cila, si duket qe vazhdim i kultures se Atlantides. Ne te mire te ketij mendimi flasin edhe rezultatet shkencore te punes shumevjecare te G.Catapanos, i cili, perkitazi me kete ceshtje, thote: Atlantida quhej edhe Borei, d.m.th. e bardhe, nga fjala iliro shqipe Bore.

Kjo fjale perdorej tek egjiptianet e lashte ne forme borea; ne frengjishte te vjeter si bore, kurse ne italisht si borea. Nga ana tjeter borea ne Egjiptin e lashte identifikohej me sfingen. Sfinga ne Egjipt ishte nje embleme guri, adhurues i DRITES, qe e personifikonte Zotin. Prandaj Thoti, sipas gjykimit te Catapanos, nuk i takonte eres egjiptiane, por asaj te Boreo-s, d.m.th., te eres se Atlantides. Sepse Thoti konsiderohej krijues i doktrines VERBALO-DRITES, qe u manifestua ne Toke. E DIELLI, ishte simbol i NJE PERENDIE, ATUM ose TEM, terma keto qe kane shpjegim iliro-shqip.Mendimi mbi prejardhjen e njejte te shqiptareve, hebrenjve dhe arabeve eshte valle fakt historik, apo fantazi? Ne veshtrim te pare duket si enderr, por nese merren parasysh burimet historike, kerkimet arkeologjike, te dhenat gjuhesore dhe Bibla e Kur’ani, atehere mund te bindemi mjaft edhe per kete pohim jo aq te zakonshem.

Kjo lidhje e shqiptareve me popujt me te lashte te Afrikes dhe te Azise se Aferme jane shume te hershme, me te hershme se sa eshte menduar deri tash, cka tregon fakti se perendia THOT(stergjysh i shqiptareve), e barti, pas katastrofes se Atlantides, qe ndodhi para 12000 vjeteve, kulturen ilire-shqiptare ne Afrike, sigurisht edhe ne Azi. Kurse, para 6000 viteve Thoti krijoi edhe sistemin e hieroglifeve ne baze te ilirishtes-shqipes, sistem ky qe sherbeu si moster per perpilimin e sistemeve te tjera te alfabeteve, si ai i shqipes, qe gabimisht e njohim si alfabet latin, i hebraishtes, samaritaro-palestinishtes, sirianishtes, arabishtes dhe greqishtes!

Ky fakt tregon se iliret, si stergjysher te shqiptareve, nga gjuha e zakonet shtrihesin qe moti, jo vetem ne gjithe Siujdhesen Ballkanike, por edhe ne Siujdhesen Apenine, ne ishujt e Detit Mesdhe, Egje e Azine e vogel, ne Siujdhesen Arabike, ne Gadishullin e Pirenejve. Shkurt kultura iliro-shqiptare, si kulture e qyteterimit te pare te ketij ambienti, shtrihej nga Irani ne lindje, deri ne Atlantik ne perendim dhe nga Alpet ne veri, deri ne Afriken veriore ne jug.Ne kete pjese te veshtrimit tim -nenvizon Catapanoja- u demostrua vetem Thoti, i cili e krijoi alfabetin hieroglifik fonetik, me celes te shqipes(te ilirishtes-S.R.), qe u muar per cdo hieroglif te tingullit te pare, vokali ose konsonanti, te qenies se emrit shqip kuptim ky qe zbulon shpjegimin e sigurt, i cili nuk mund te mohohet:1. Qe origjina ilire na shpie ne kohe me te vjetra, histori kjo qe na mahnit, apo histori qe na shpie ne Neolit(koha e re e gurit).

Ndoshta origjina e civilizimit neolitik fillon me zhdukjen e Atlantides(para 12000 vjeteve) epoke kjo qe solli nevojen e krijimit te Thot-it ne Egjipt, si menyre e shpjegimit te fillimit te punes.2. Ky studim, si pohim i se vertetes, korrigjon daten e historise, korrologjise(disipline qe studion ndarjen gjeografike), etnologjise dhe filologjise.3.Rishikimi i Thot-it zgjeron kufijte e shkencave qe deshem s’deshem ndikon ne metafiziken e cila eshte me rendesi per njeriun dhe njerezimin sepse arrihet rishtazi ne kuptimin e mendimit se ndjenjes se te vertetes per jeten qe eshte vertete natyre shpirterore, eshte ere e vertete e shkelqimit te lavdishem te DRITES SE PARE, perfundon G.Catapano.Rezultatet shkencore te arkeologeve angleze, amerikane, gjermane dhe turq, J.E.Gauter me 1894,R.Campbell-Thompson me 1910, E.Pitard me 1927, Kurt Bittel me 1831, Shevket Aziz Konsu, Kilic Kokten, Enver Bostanci, Muzaffer Shanyurek, Fikret Ozansoy, qe mga viti 1936 e tutje,Halet Cambel John Brandwood me 1968, etj… pasqyrojne ne menyre plastike ne veprat e tyre kete ceshtje.

Sipas mendimit te ketyre dijetareve kuptojme:- se vala e pare e furishme e dyndjes se hiititeve te cilet perfaqesonin nje fis te vecante te ilireve, ose i takonin njerit nga fiset e shumta te dardaneve, u shperngulen, kuptohet ne disa faza nga Ballkani i Eperm, apo nga Dardania, kah brigjet perendimore dhe veriore te Detit te zi, kah Kaukazi per ne Anadolline Qendrore;- se kjo shperngulje u be ne kohen e paleoollitikut, mezelitikut dhe halkolitikut;- se hititet e sollen teknologjine e xehettaarise dhe te metalurgjise nga Ballkani ne Anadoll;- se kah 2000-vjetshi para e.s. filloi perriiudha historike ne Anadoll, e cila nga shkencetaret u quajt “periudha e hititeve”(2000-700 para e.s.)- se ne shekullin XII para e.s. permenden ttre perandore me emrin Arnuvanda I,II,III, prej te cilit emer si duket, u krijua, sipas ligjit te metastezes, njeri prej sinonimet per shqiptaret-arnavude;- se ne vitin 3000 para e.s. shkaktohet vaalla e dyte e furishme i dyndjes se ilireve dardane, prej te cileve u krijua Troja, dhe me emrin e dardaneve u emertuan: njera dere e Trojes Dardanos.

Ngushtica detare mes Anadollit dhe Ballkanit-Dardanelet, dhe nje qytet Dardania apo Dardanos ne veri te Trojes.-se me 1200 para e.s. ndodh vala e trete dyndjeve se ilireve frigas nga Dardania e Ballkanit, prej te cileve u krijua Mbreteria Frigase(750-546 para e.s.) ne Anadollin Perendimor;- dhe se, me da duket, nga koha e dyndjes se hititeve daton historia e nje krahine ne Kaukaz, e cila quhej ne kohen antike ALBANIA, kurse banoret e saj albane, sigurisht nga emri i nje fisi te ilireve te Ballkanit, te cilet quheshin albane.Tani per tani di t’i ve ne pah edhe disa fjale hitite qe kane ligje me shqipen e sotme, fjale keto qe jane zbuluar ne plisat(tullat) e pjekura, te cilat kane sherbyer si mjet per te shkruar, me shkronjat e veta karakteristike kunjore dhe hieroglife.Ni = tani Asht = asht-i Ata = ati,baba Maje = ngritje,rritjeMat = mas, matje Njoj = njoh Wit = vit-i Ane = Ane-aGjun = gju-ri Qend = qind ili = yll-i, zoti Bait = oborrEt = etje,a Lule = lul:e,ja Est = eshte Dor = doreGurta= Kala(me gure) Mial = mjalte Wesha = veshje,a Miel = miell-iShur = rane,renishte Urim = urim-i Turija = turi-ri Nakt = nateAra = te lashtat Sojoti = site:e,-a Shkal = shpoj, shperthej Hur = uri.-aLeiht = lehte Lissi = lis,-i,sh,-aSipas G.Catapanos edhe vete Moisiu ka folur shqipen e Thotit dhe se emri hebrej- jevrej, per izraelitet rrjedh nga shqipja iliro hitite:JHVE=TI JE VET: JE VE(T). H e cekur ne hebraishten e vjeter eshte shqiptuar edhe si E.

Disa historiane arabe mendojne se shqiptaret dhe arabet kane prejardhje te perbashket qysh nga kohet me te hershme. Kurse Elvia Celebiu(1611-82) ve ne pah se nga fisi Kurejsh, nga i cili rrjedh Muhamedi, profeti i islamizmit, rrjedhin edhe shqiptaret. Mirepo, orighinen e perbashket te shqiptareve dhe te arabeve, nese keto pohime kane baze shkencore, duhet kerkuar qe nga koha e lashte ilire, se paku para 4000 vjeteve, d.m.th. qysh nga koha e profetit Ibrahim, prej te cilit, thuhet ne boten arabe e hebreite, rrjedhin arabet dhe hebrejt. Ndersa Willy Borgeaud-i thore se palestinezet(filistinet) kane emer ilir, dhe se Argolida dhe Elida ne Greqi jane vatra te rendesishme ilire ne pjesen e mesdheut. E sipas mendimit te Faik Reshit Unatit, pelestinezet(filistinet) u terhoqen nga Kreta per ne Palestine rreth vitit 1200 para e.s. Palestinezet ishin banoret e ish qytetit ilit Paleste- Palasa e sotme ne Himare.Ne fund do ti ve ne pah disa konstatime te Giuseppe Catapanos lidhur me lashtesine e gjuhes shqipe.

Sipas tij, kerkimet e ndergjegjshme apo studimi komparativ i gjuheve te vjetra llojllojshme, na shpien te “ESKUERA” baskist(E-SHKUERA, qe ne shqipen do te thote gjuhe e shkuar- e kaluar), d.m.th. na bien te shqipja, hititishtja, hebraishtja, arabishtja, arameikishtja(gjuhe semite perendimore e folur ne kohen e lashte ne Siri, Mesopotami, Palestine) dhe koptishtja – gjuhe liturgjike e te krishtereve te Egjiptit, qe do te thote gjuhe e Thotit.Kete e deshmojne faktet qe vijojne:-Shprehja PAN-AMEN, perbehet nga Zoti Amonnn, emer i perbere nga fjalet shqipe:A= AT= babe M = ME = meme ON = ONE= yn = yni (joni)mos te harrohet se eshte nje ZOT.Kjo shprehje perdoret te te gjithe popujt dhe ne te gjitha gjuhet ne dy forma:AMEN ose AMIN.- THOTI, qe eshte atribut i te gjitha shkeenncave antike, nga Nili e shtiu driten ne te gjithe boten, sepse ne Egjipt u krujua civilizimi i perparuar.- Prania e ilireve ne Egjipt mund te datioohhet para 12000 vjeteve, periudhe kjo qe perputhet me zhdukien e Atlantides, e cila u pershkrua nga Platoni ne dialogun e “TIMEO”-s dhe te “Crizia”-s.- Shqipja flitej para 12000 vjeteve, jo veettem ne token e Nilit, por edhe gjetiu, duke qene se:1. Ilirishtja ishte shume me e vjeter se sa mendohej deri me sot.2.

Kultura e lashte e POPULLIT TE LIRE(iliro ne Egjipt ishte e vjeter, se paku 12000 vjet.- Emri POSEIDON, emertim i zotit te detevee dhe te termeteve i cili qe vellau i Zeusit(ZOTIT), shpjegohet me shqipen: PO SI – E – DON = me kuptimin: shume e deshiron.- Emri FARAON, me kuptim I NJEREZISHEM, poo ashtu rrjedh nga shqipja: FARA – JONE.- THOTI eshte lajmetar i perendive.- THOTI konsiderohet gjithashtu si personaalitet me i ditur, “me i urti prej te urteve” i te gjitha koheve me te vjetra, nga dokrina e te cilit dolen fillet e medha te humanizmit, sikurse RAMA, KRISHMA, MOISIU, ORFEU, PITAGORA, PLATONI, te gjithe:lajmetare, sub velo, te DRITES SE ARDHSHME, ekzistues te perhershem, DIVIN LOGOS FIGLIO DI DIO(ARSYEJA HYJNORE BIRIT TE ZOTIT), qe do te misherohej per clirimin e njeriut dhe shpetimin e botes.THOTI eshte themelues i religjionit te DRITES dhe i shkencave sekrete(oculte) te mistereve dhe eshte gjithashtu ne pergjithesi shpikes i shkrimit.

Prandaj,bazuar ne shenimet e sipershenuara mund te konkludohet:- se pellazget – iliret ishin stergjysheriitt e shqiptareve;- se pellazget – iliret, me emra te ndryshhem,d.m.th. me emra te fiseve pellazgo-ilire(gege, toske, albane, arber, arnaute, dardane, maqedone, hetite a hitite, trojane, egjiptiane a etruske,etj ,etj.) jetonin ne nje siperfaqe shume me te gjere ne tri kontinente: ne Evrope, Afriken Veriore dhe ne Azi, deri ne Iran dhe Indi;- se ilirishtja-shqipja, si dega me e vjetter e familjes se gjuheve indoevropiane, eshte celes i qyteterimit njerezor;- se nga gjiri i ilireve dolen shume perennddi, profete,perandore e dijetare;- se stergjyshet e shqiptareve, pellazget–iiliret, me kulturen e tyre te larte kontribuan jo vetem ne civilizimin e popujve te tjere, te cilet i sundonin, por, me ane te asimilimit, kontribuan ne krijimin e shume kombeve dhe kulturave(feve,gjuheve,shkrimeve) te vecanta ne tri kontinente;- se shkaterrimi i pallazgeve-ilireve te sshhumte u shkaktua jo vetem nga katastrofat natyrore, por edhe nga luftrat e brendshme qe u shvilluan mes fiseve te tyre, lufte kjo qe vazhdoi, tradicionalisht, edhe ne ditet tona;- se nga berthama e pellazgeve-ilireve shuumme te lashte-vetem shqiptaret mbeten pa u shkrire ne popuj apo kombe te tjera- ne greke, hebrej, arabe, italiane, austriake, sllave te jugut, turq, etj;- se vetem geget, ne nje mase te konsideruueeshme, e kane ruajtur shqiptimin e ilirishtes-shqipes se lashte;- dhe se fjalen vendimtare, perkatese me cceeshtjet e shtruara, duhet ta japin ne rradhe te pare, filologet, arkeologet dhe etnologet.

Kalash-ët me rrënjë shqiptare



Kalash jane nje grup njerezish, reth 6000, qe banojne ne azine qendrore qe prej shekullit te 2-te.Ata cilesohen si nje fis i vecante midis te tjereve dhe kjo per shkak te origjines se tyre traditave dhe besimeve.


Ndryshe nga te gjithe fqinjet ne shumice muslimane, banoret e provincave si Kalash, Hunza dhe Pamiri kane ruajtur qe nga lashtesia traditat e tyre pagane dhe per kete arsye vendi ku ata banojne quhet kafiristan nga kafir – i pa’fe.

Historia:

Ushtria e Aleksandrit te Madh te Maqedonise perbehej kryesisht nga ilire dhe thrake.Sipas Diodor Sicilianit reth 6 mije luftetare u shkeputen nga ekspeditat luftarake te Aleksandrit dhe u vendosen ne krahinen e quajtur Hunza. Disa burime te tjera thone se keta njerez u shkeputen pas vrasjes se Kletiusit nga Aleksandri i Madh. Gjithsesi shume supozime jane hedhur mbi racen e bardhe te azise por asnjehere nuk eshte marre parasysh lidhja qe mund te kene ata me ushtaret ilire apo shqiptaret e sotshem.

Fakte etimologjike (gjuhesore) sjellin ne drite te verteta te mahnitshme:

Hunza quhet vendi ku banojne Burushos, nje gryke e rethuar nga malet me nje bisht ne forme hunde.Burusho quhen burrat e fisit qe banon ne keto troje po ashtu edhe gjuha qe ata flasin, qe ne shqip ka po te njejtin kuptim.Simboli i dy brireve te dhise eshte gjithashtu nje shenje e kultures se tyre te lashte dhe nje tregues i origjines ballkanike, ashtu si Aleksandri i Madh edhe Skenderbeu e kane mbajtur kete simbol.Nje nga malet me te larte te kesaj krahine i cili eshte i njohur per orteket e debores qe bien shpesh quhet ‘Rakaposh’ shqip po i njejti kuptim pra ra poshte.Bubulimatin eshte emri i nje tjeter mali me kuptim ne shqipen si bubullimon, gjemon apo oshetin.Pamiri eshte nje pllaje e banuar nga keta njerez, vete pamja e mrekullueshme dhe hapesira qe i lejohet shikimit mund ti kene dhene kete emer njesoj si ne shqip, pa mire.

Ne keto troje ekziston nje lloj qeni, qeni hunza, qe mendohet se ka ardhur aty me luftetaret e Aleksandrit te Madh te cilet mbanin keta qen te fuqishem dhe shume besnik me vete ne betejat e tyre. Qeni eshte identik si qeni autokton qe ritet ne trojet e kosoves, qen sharri apo qen ilir.

Ne nje emision gjerman te koheve te fundit thuhej se dy studente nga kalashi u takuan me dy studente shqiptar dhe e kuptuan shume qerte njeri tjetrin.
Greqia gjithashtu pretendon se keto fise kane origjine greke, dhe se fundi kam degjuar se ne keto zona kane shkuar ‘misionare’ greke per te hapur shkolla e spitale qe te ‘ndihmojne’ popullsine vendase.

Keto fakte te pamohueshme vertetojne se jo vetem kjo popullsi i ka rrenjet te shqiptaret, porse gjuha e tyre, traditat e ruajtura me se miri, jane po ato qe kane qene para 2 mije vjetesh ne ushtrine e Aleksandrit te Madh te Maqedonise.

Tempull Ilir kushtuar Aferdites

Shumë larg nga vendbanimi më i afërt Nakova në nje vend plot çakej në gadishullin Peljesac rreth 90 kilometra në veriperëndim të Dubrovnikut kishte qenë e zbuluar prej vitesh nga arkeologët kroatë një shpellë.



Kohët e fundit,kjo shpelle tërhoqi vëmendjen e një trupe tjetër arkeologësh kroatë, kanadezë e britanikë pasi shikoheshin lakuriqë nate të futeshin e të zhdukeshin brenda saj.



Kështu arkeologët vendosën të zhvendosnin gurët e rënë nga sipër dhe dheun për të zbuluar në fillim një guvë të dytë e më pas një të tretë 50 metra në thellësi.



Përpara arkeologëve ishte shfaqur në të vërtetë një vend i shenjtë i ilirëve dhe mendohet se në të nuk ka shkelur këmbë njeriu për rreth 2 mijë vjet.



Ilirët duhet ta kenë mbyllur vetë këtë shpellë rreth shekullit të parë para erës sonë për ta mbrojtur nga legjionet romake që po përparonin gjithnjë e më tepër në Iliri.

Një shtatore prej guri stalagmiti 60 cm e gjatë qe vendosur në qendër të dhomës së fundit në atë mënyrë që një tufë rrezesh dielli që vinin nga hyrja e shpellës binin mbi të vetëm në çaste të veçanta të vitit dhe kjo periudhë duhet të ketë qenë ajo e solsticit të Diellit (periudhë e vitit kur Dielli është më larg nga Ekuatori).



Përveç kësaj u gjetën në sasi të papara më parë, rreth 100 kg, dhe në një gjendje tepër të mirë me qindra copa poçesh, qypash, amforash nga Iliria, Roma, Athina, Egjypti në disa prej të cilave qe shënuar se i kushtoheshin Afërditës.



Nga gjetjet u kuptua se njerëzit (duhet të kenë qenë një grup i zgjedhur njerëzish) mblidheshin për të kryer rituale të mistershme gostie dhe mbarsjeje. Kjo e fundit mund të jetë kryer në formën e orgjisë.



Të gjithë këto fakte të bëjnë të mendosh se kemi të bëjmë me një tempull i cili i kushtohej perëndeshës së dashurisë dhe mbarsimit Afërditë. Kjo perëndeshë njihet si të jetë greke, por disa historianë shqiptarë dhe të huaj janë të bindur se perëndesha ka qenë ilire por e huazuar nga grekët e vjetër.



Drejtuesi i projektit studiesi kanadez Tim Kaiser i cili punon për llogari të Muzeut Royal Ontari të Torontos thotë: “Ky është një monument seksualiteti, potence, burrërie dhe fuqie…”



Qeramikat më të vjetra datonin rreth 2500 vjet p.e.s, ndërsa më të rejat 400 vjet p.e.s. Gjetje të tjera datonin deri 6000 p.e.s. Kjo tregon që kjo shpellë ka pasur rëndësi të madhe për një mijëvjeçar të tërë. U gjetën gjithashtu eshtra fëmijësh dhe delesh, dhe copa karboni.



Kjo gjetje është shumë e rrallë, zbulohet për herë të parë një vend i shenjtë i ilirëve aq më tepër që është i paprekur për mijëra vjet. Gjetja do të hedhë më tepër dritë mbi ilirët.



Ilirët kishin vendosur sundimin e tyre mbi lundrimet dhe tregtinë që bëhej mbi detin tepër të populluar Adriatik të asaj kohe i cili kishte një rëndësi të veçantë pasi lidhte Mesdheun me Europën Qendrore.



Grekët që bënin tregti me ilirët i shihnin këta të fundit si luftëtarë barbarë. Nuk dihet shumë mbi jetën e tyre të përditshme.



Mendohet se enët ose duhet t´u jenë dhënë ilirëve si një formë takse për të kaluar në ujërat e tyre ose u janë rrëmbyer anijeve që kanë kaluar andej përgjatë një akti piraterie.



Enët e qeramikës nuk ishin të thyera nga koha apo dheu por mendohet të jenë përplasur e thyer me qëllim nga vetë njerëzit pas gostive. Do të mirren prova për të parë nëse poçet kishin mbajtur pije alkoholike apo jo.



Kjo gjetje hedh dritë mbi perënditë e ilirëve, lashtësinë e këtyre perëndive, kontaktet e ilirëve me popujt e tjerë.



Duhet theksuar se përveç gjermanes Spiegel, agjensitë e tjera të huaja të lajmeve jo vetëm që nuk e përmendin bashkë me këtë lajm lidhjen e ilirëve me shqiptarët, por i quanin ilirët si një popull i zhdukur pa lënë gjurmë

Dalin në dritë reth 4000 dokumente të reja për shqiptarët nga arkiva e VeneciasKa shkuar për të kryer një studim të shkurtër dhe ka zbuluar një thesar të tërë. Është rasti i historianit të njohur Pëllubm Xhufi, i cili pas dy muaj qëndrimi në Venecia, ka ardhur prej andej me materiale shumta (rreth 4000 mijë), të cilat hedhin dritë mbi periudhën pas pushtimit osman në vendin tonë. Ja si shprehet zoti Xhufi rreth këtij zbulimi, i cili pritet të ribëjë shumë nga tezat e historiografisë zyrtare, rreth kësaj periudhe kohore

Zoti Xhufi, sapo keni përfunduar hulumtimin e arkivave veneciane, në kërkim të dokumenatcionit që lidhet me Shqipërinë dhe shqiptarët. Çfarë periudhe kohore ka mbuluar studimi juaj dhe sa i gjerë ishte ai?

Unë shkova në Venecia më tepër për të kryer një sondazh e për të tërhequr ndonjë dosje me dokumente, për të cilat kisha dijeni më parë. Por u gjenda përpara një mase të madhe materialesh, të panjohura e të shpërndara në fonde të ndryshme në Arkivin e Shtetit të Venecies, si dhe në Bibliotekat publike e private Marciana, Correr e Querini. Ndonëse e zgjata qëndrimin në dy muaj, munda të tërheq dorëshkrime që lidhen drejtpërdrejtë me temën aktuale të studimit, “Një vështrim nga Perëndimi mbi Shqipërinë e Poshtme, shek. XV-XVIII”. Për mungesë kohe, arrita të largohem me pak materiale, por me shumë informacion edhe për dy temat e ardhshme studimore, ato mbi Shqipërinë e Epërme dhe atë të mesme në po ata shekuj. Me përfundimin e këtyre studimeve (me shpresë!), mendoj se do jetë dhënë një kontribut modest për historinë e shqiptarëve në një periudhë të lënë padrejtësisht pas dore, siç është ajo që nis me vdekjen e Skënderbeut dhe merr fund në prag të krijimit të Pashallëqeve të mëdha (fundi shek. XVIII).

Gjithsesi, për temën në studim, kërkimet në arkivat e bibliotekat e Venecies plotësojnë në një masë e cilësi të pashpresuar, tej çdo parashikimi, bazën dokumentare të njohur prej meje, dhe që deri tani përfaqësohej kryesisht nga burime spanjolle, vatikane, greke e osmane. Bëhet fjalë për rreth 4 mijë dokumente, një pjesë e të cilëve sjellin të dhëna ekskluzive, ndërkohë që të tjerët konfirmojnë apo rrëzojnë në mënyrë bindëse teza e pohime të mbrojtura deri më tash nga historiografia shqiptare dhe ajo e huaj. Pra, vlera e tyre është gjithashtu e çmuar.

Ka një debat të hershëm shkencor (por jo vetëm), në lidhje me rolin, pozitën dhe protagonizmin e munguar të Shqipërisë, pas pushtimit turk. Sa e vërtetë është kjo tezë?

Vërtet, dhe përderisa kohët e fundit edhe Kryeministri Berisha doli dhe e mbrojti këtë tezë, ka shumë të ngjarë që ajo të hyjë e të zejë vend edhe në tekstet e historisë, të cilët reforma ia ka besuar kronikanëve të zgjedhur. Në fakt, është krejtësisht e kundërta, dhe për të vërtetuar këtë nuk ishte e nevojshme që unë të hidhesha në Venecie, në kërkim të dokumenteve të panjohura. Edhe pa to, janë shkruar e botuar dokumenta e studime jo të pakta për periudhën 1500-1700, të cilat dëshmojnë se Shqipëria vazhdoi, edhe pas Skënderbeut, të jetë vatra e ndezur e rezistencës antiosmane.

I referohem botimeve dokumentare e punimeve të dy medievistëve të shquar, studjues e botues të palodhur dokumentesh: të paharruarit Injac Zamputi, veprat e të cilit duhet të ishin ribotuar shumë më parë se vepra e plotë e Giuseppe Valentinit. I referohem edhe botimeve, e sidomos një studimi monumental të albanologut të përkushtuar Peter Bartl, i cili dergjej i pashfrytëzuar në Bibliotekën Kombëtare, dhe që mu për këtë arsye u vura ta përkthej e ta botoj vitin e shkuar, në bashkëpunim me Shtëpinë Botuese “Dituria”. Vepra quhet “Ballkani Perëndimor midis monarkisë spanjolle dhe Perandorisë Osmane”, dhe është në 90% të tij një histori evropiane e Shqipërisë dhe e shqiptarëve në shekujt XVI-XVII.

Pra, me të dhënat e reja unë vetëm sa e përforcoj konkluzionin e historiografisë mbi Shqipërinë, si një gjenerator i historisë ballkanike e evropiane edhe në shek. XV-XVIII. Natyrisht sjell të dhëna të reja, ndonjëherë edhe lapidare, si p.sh. atë të një Ambasadori të Venedikut në Stamboll, i cili në vitet e shkëlqimit më të madh të Perandorisë osmane, shek. XVI, i shkruante Senatit se “në gjithë Turqinë evropiane, Shqiptarët janë të vetmit që luftojnë kundër Turkut”. Atë kohë, shqiptarët, që nga Tivari e deri poshtë në Paramithi e Margëlliç, u përfshinë në një varg kryengritjesh antiosmane, që shtrihen kohësisht deri në prag të krijimit të pashallëqeve të mëdha, në fund të shek. XVIII.

Interesante dhe e rëndësishme edhe në drejtim të zhbërjes së një miti që ka zenë vend në historiografi, sidomos në atë të huaj, është se kundër osmanëve luftonin sa shqiptarët e krishterë, aq edhe ata muslimanë. Në 1625, një misionar i Vatikanit, që raportonte për një përleshje të banorëve të Progonatit, në Labëri, me ushtrinë osmane, shprehte habinë e tij, se si ishte e mundur që në këtë vend “turqit luftonin kundër turqve”!

Dokumentet e gjetura në Arkivin e Venedikut rrëzojnë, besoj, edhe një mit tjetër, atë të barrierave krahinore mes shqiptarëve, i cili është rikthyer në modë edhe në ditët tona, “për meritë” të politikës. Sot, kur po bëhet gjithshka për të hequr nga analet e historisë sonë kombëtare apostuj të shqiptarisë, si Abdyl Frashërin, Ismail Qemalin, Dom Nikollë Kaçorrin, Fan Nolin e Luigj Gurakuqin dhe kur po pompohen antikrishtët e tradhëtive dhe të ndarjeve kombëtare, ia vlen që të paktën të rinjtë të mësojnë se si, p.sh., në vitet 1620 qytetarë të Vlorës ishin ndër organizatorët e kryengritjeve në malësitë e Tivarit, dhe se si luftëtarë nga Ulqini, në 1735, erdhën enkas dhe luftuan në Margëlliç kundër osmanëve, në krah të kryengritësve çamë. Megjithatë, shqiptarët mbetën në krye të kronikave evropiane të shek. XVI-XVIII, jo vetëm për qëndresën e tyre brenda Shqipërisë. Shqiptarët ishin luftëtarë të pakrahasueshëm e shumë të kërkuar në “tregun e luftës”. Me stratiotë shqiptarë, Venediku mbrojti zotërimet e tij të shtrira nga Kreta e Peloponezi, Epiri shqiptar, Dalmacia, Friuli e deri në hinterlandin italian, duke i angazhuar ata në vijë të parë, si kundër osmanëve, ashtu edhe kundër francezëve, spanjollëve e austriakëve. Në vitet 1560, kur piratët Uskokë, me origjinë sllave dhe me bazë në Klisë të Dalmacisë, e bënë të palundrueshëm detin Adriatik, Venediku e gjeti zgjidhjen e këtij problemi jetësor për sigurinë e tij, duke armatosur 12 anije me luftëtarë shqiptarë, që vunë sakaq rregull në atë front. Në 1715, feldmarshalli prusian Schulenburg, i këshillonte autoritetet veneciane, që ta bazonin ushtrinë e tyre tek elementi shqiptar: edhe në rast se do duhej të rekrutonin ushtarë nga kombësi të tjera, këta duhet të mbanin “kapele shqiptare”, sigurisht për të demoralizuar armikun, që e njihte forcën dhe ashpërsinë e tyre në betejë. Në vitin 1737 mbreti Karl Borbon i Napolit krijoi një korpus elitar të ushtrisë së tij me luftëtarë shqiptarë dhe në 1807, pas marrjes së Korfuzit, Napoleon Bonaparti krijoi aty një trupë me rekrutë shqiptarë nga Epiri, të famshmin “Régiment Albanais” (Regjimenti Shqiptar). Dhe duke kaluar në revistë gjithë këto fakte e plot të tjera, nuk mund të mos konludosh, me keqardhje, se sa energji e sa gjak kanë derdhur shqiptarët për interesat dhe për luftrat e të tjerëve!

Një aspekt tjetër i këtij interpretimi ka qenë edhe mbyllja e vendit tonë. Sa e izoluar ka qenë Shqipëria e pushtuar nga turqit, ndaj Europës së krishterë?

Edhe këtu përgjigja e kësaj pyetje të ballafaqon me një lloj miti të krijuar mbi “ndarjen” e Shqipërisë nga lidhjet tradicionale me botën e me kulturën perëndimore, pas rënies nën sundimin osman. Nuk është kështu. Këto lidhje i kanë mbijetuar edhe pushtimit osman.

Po e filloj nga lidhjet më të natyrshme, ato njerëzore. Dokumentet e reja venedikase tregojnë se shumë shqiptarë, të ikur në Itali, në Greqinë kontinentale apo në ishujt e Jonit e të Egjeut, pas vdekjes së Skënderbeut dhe rënies së kështjellave shqiptare, apo që shërbenin në ushtri të ndryshme të Evropës, vazhdonin të mbanin lidhje me familjarët e tyre në Shqipërinë e pushtuar. Jo vetëm, por ishin pikërisht këta, si Gjon Muzaka në vitet 1500 apo Jeronim Kombi, në vitet 1600, të dy kapitenë në oborrin e Mbretit të Napolit, që inkurajonin, organizonin e koordinonin aksionet e përbashkëta çlirimtare të kryengritësve shqiptarë, me Papatin dhe princërit katolikë të Evropës. Ndërkohë, pas “depresionit të madh” që pasoi fushatat pushtuese osmane, vihet re një ringritje ekonomike e demografike e qyteteve shqiptare. Tregtarë shqiptarë nga Shkodra, Ulqini, Elbasani, Kavaja, Voskopoja, Vlora, Durrësi, Sajadha e Parga i gjejmë të vizitojnë tregjet e Venedikut, Ankonës, Raguzës etj., duke eksportuar aty mallrat tradicionale shqiptare, e duke importuar veshje të shtrenjta, beharna, armë e deri kazanë rakije, letër shkrimi e libra! Në Venedik u bë kujdes të ndërtohej një “hotel” i posaçëm për tregtarët që vinin nga territoret osmane (fontego de’ Turchi).

Mes tyre, në dokumentet veneciane shfaqen në numër jashtëzakonisht të madh tregtarët nga Shqipëria “osmane”. Kujdes: bëhet fjalë si për tregtarë të besimit të krishterë, ashtu edhe muslimanë. Një ndër këta tregtarë, në vitet 1770, furnizonte me libra pashain shqiptar të Margëlliçit, i cili ishte veçanërisht i apasionuar pas biografive të gjeneralëve të shquar, Aleksandrit të Madh, Jul Qezarit e Cesare Borgias. Fatkeqësisht, në spektrin e leximeve të tij nuk hynte biografia e Marin Barletit mbi Skënderbeun! Të dhënat e zbuluara së fundi dëshmojnë, gjithashtu, që dinjitarët shqiptarë të zonave kufitare, siç ishin psh. Gjirokastra, Vlora, Delvina, Sajadha etj., mbanin marrëdhënie të ngushta me qeveritarët venecianë të Korfuzit, Butrintit, Pargës etj. Zotërimet venedikase në fjalë mbaheshin me drithin e prodhuar në sterenë shqiptare. Por kontaktet shkonin edhe më tej. Ndonjë dinjitar shqiptaro-osman, si emini i Bastias, në Çamëri, e kishte bërë zakon që herë pas here të hidhej deri në Korfuz e të rrinte mik tek Bajliu venecian i ishullit. Kuptohet, e gjithë kjo, pa dijeninë e Portës.

Çfarë elementesh të pazbuluara keni nxjerrë në dritë gjatë studimit të kësaj arkive? Në ç’dritë zbulohen shqiptarët në dokumentat e reja të arkivave veneciane?

Besoj që përmenda më sipër mjaft elementë të rinj, që pasurojnë historiografinë tonë mbi një periudhë 300-vjeçare dhe që, gjithashtu, ndryshojnë në ndonjë rast edhe konceptet mbi historinë tonë. Më mbetet të theksoj, që dokumentacioni i ri kontribuon edhe për të hedhur dritë të re mbi çështje të debatuara, më shumë politikisht se shkencërisht, mbi karakterin etnik të Himarës, Çamërisë etj.

Më duhet të them, se dokumentet venedikase flasin thjesht e qartë për një popullsi shqiptare në këto treva, qoftë kur bëhet fjalë për të krishterë, e qoftë për muslimanë. Dhe dokumenteve të Venedikut u duhet besuar më shumë se çdo lloj dokumentacioni tjetër.

Venediku ishte një shtet me sjellje thuaj-thuaj laike (“Republika para fesë”). Në këtë kuptim, në përcaktimin e subjekteve të ndryshme, venedikasit nuk niseshin vetëm nga koncepti fetar, sipas të cilit një musliman ose një shtetas i Perandorisë Osmane ishte “turk”, qoftë edhe sikur të ishte i krishterë. Venediku i njihte mirë popujt ballkanikë, ishte prej 10 shekujsh në kontakt të ngushtë me ta. Nga ana tjetër, nëpërmjet bazave të tij në Kotor, Tivar, Korfuz, Pargë e Butrint, Venediku kishte ngritur një rrjet të dendur informatorësh, që shtrihej gjatë gjithë bregdetit, nga Malësia e veriut e deri në Himarë, Dhërmi, Delvinë, Margëlliç e Paramithi, duke depërtuar në thellësi deri në fshatra të thella të zonës së Tivarit, Shkodrës, Lezhës, Vlorës, Beratit, Elbasanit, Janinës, Gjirokastrës, Kosturit e Shkupit. Ndërsa informonin rregullisht për lëvizjet e ushtrive osmane, për kryengritjet e popullsive shqiptare apo edhe për shpërthimet e epidemive të murtajës në ato treva, këta “informatorë” japin të dhëna të çmuara dhe eksklusive mbi etnografinë e këtyre krahinave.

Nëse do t’ju pyesnim për të zbuluar kuriozitete, ndodhi konkrete apo ngjarje të panjohura për shqiptarë të njohur a të panjohur, cilat do të ishin disa prej tyre?

Janë të shumta, por po veçoj njërën prej tyre: kryengritjen e madhe antiosmane shpërthyer në Çamëri në vitin 1611, dhe të drejtuar nga një prelat ortodoks, peshkopi Dionis “Filozofi”. Kisha shkruar edhe më parë për këtë kryengritje, që historiografia greke e numuron si një ndër ngjarjet më të lavdishme të historisë së Greqisë, përgjatë periudhës së sundimit osman.

Dokumentet e reja që unë kam gjetur, provojnë katërcipërisht se të gjithë protagonistët e kësaj ngjarjeje: peshkopi Dionis, armiku e xhelati i tij, Osman Pasha i Janinës, kapiteni Jeronim Kombi i oborrit të Napolit dhe padyshim vetë kryengritësit e 70 fshatrave të Çamërisë, që u përfshinë në atë ngjarje, ishin që të gjithë shqiptarë! Pra, kemi të bëjmë me një histori shqiptare, që i duhet kthyer historisë së Shqipërisë.

Mund të tregoj edhe një tjetër histori, më relaksuese, që i ngjan një romani të verdhë. Në vitet 1770 në Epir shfaqet misionari Kozma nga Etolia, ai që më vonë u shpall shënjtor nga kisha greke, dhe që punoi shumë për hapjen e shkollave greke në gjithë Shqipërinë e Jugut. Misioni i tij u pa me dyshim nga Republika e Venedikut, e cila i vuri pas agjentë të fshehtë. Njëri prej tyre ka hartuar disa raporte të fshehta për “Këshillin e të Dhjetëve” në Venedik, që ishte një lloj drejtorie e shërbimit informativ. Unë kam gjetur disa nga këto raporte, madje edhe një broshurë propagandistike që Shën Kozmai shpërndante në fshatrat shqiptare, gjatë kryerjes së misionit të tij. Dhe a e dini se cili ishte agjenti venecian, që ndiqte hap pas hapi udhëtimin, fjalimet dhe takimet e Shën Kozmait? Giaccomo Casanova, dora vetë.
Kur do ta shohim të sistemuar këtë volum pune që keni kryer në Venecia?

Po merrem intensivisht me leximin dhe përpunimin e materialit të mbledhur, që është mjaft voluminoz. Kam shumë shpresë që studimin ta botoj nga viti i ardhshëm. Ndërkohë, do të botoj edhe një vëllim me dokumentet e mbledhura gjatë kësaj ekspeditë kërkimore, për t’i venë ato në dispozicion të studjuesve të tjerë dhe të studentëve të historisë. Shpresoj që me këtë, të jap edhe një kontribut për afrimin e studiuesve tanë të rinj me mesjetën shqiptare, që është vërtet e jashtëzakonshme.

Dokumentet e para të shqipes së shkruar

Dokumentet e para të shqipes së shkruar

1. Formula e Pagëzimit (1462)
2. Fjalori i Arnold Fon Harfit (1497) dhe
3. Perikopeja e Ungjillit të Pashkës ( fundi i sh. XV-fillimi sh. XVI)

Nën pluhurin e arkivave të Evropës dhe sidomos të atyre të Vatikanit mund të gjenden edhe shumë dokumente të tjera, ndoshta më të plotë e më domethënës.

1. Formula e Pagëzimit (1462)

Më i vjetri ndër këto tri dokumente është "Formula e pagëzimit" Ajo i përket vitit 1462. Është një fjali e shkurtër në mes të një shkrimi latinisht.
Kryepeshkopi i Durrësit, Pal Engjëlli, mik e bashkëpunëtor i Skënderbeut (1417-1469), gjatë një vizite në dioqezën e tij gjeti shumë të meta e mangësi në punët e ushtrimit të fesë. Për t`i shmangur ato ai lëshoi një qarkore në gjuhen latine. Kjo qarkore është lëshuar nga një kishë në Mat dhe mban datën 8 nëntor 1462. Me anë të saj, ndërmjet të tjerash, ai jepte leje që, në ato kohë luftërash kur prindërit nuk kishin mundësi t`i dërgonin fëmijët në kishë t`i pagëzonin vetë në shtëpi, duke thënë shqip në ketë ceremoni
" Formulën e pagëzimit" që është: "Un të pagëzonj pr`emen`t Atit e t`birit e t`shpirtit shenjt".
Formula është shkruar në dialektin e veriut me shkronja latine.
Gjuha e tekstit dhe vlerat e përdorimit në shqip të disa shkronjave latine kanë një afri shumë të madhe me veprën e Buzukut, çka të bën të mendosh se shkrimi i shqipës duhet të ketë pasur një traditë me të vjetër, ku janë mbështetur te dy; edhe shkruesi i kësaj formule, edhe Buzuku. Dokumenti u zbuluar me 1915 nga historiani rumun Nikola Jorga në një nga bibliotekat e Milanos, Itali.

2. Fjalori i Arnold Fon Harfit (1497)

Me të njëjtin alfabet latin është shkruar në shekullin e XV edhe dokumenti i dytë i gjuhës shqipe: Fjalorthi i Arnold fon Harfit, i vitit 1497
Udhëtari gjerman Arnold Fon Harf (1417-1505) ne vitin 1496, u nis nga Kelni, për të bërë një vizitë në tokat e shenjta, në Palestinë, udhëtim që e kreu për tre vjet. Në vitin 1497 ai kaloi në bregdetin e Shqipërisë dhe konkretisht në Ulqin, Durrës e Sazan. Gjatë këtij udhëtimi për të komunikuar sadopak me njerëzit, ai shënoi 26 fjalë shqipe, 8 shprehje e numrat 1 deri 10 dhe 100 e 1000 të shoqëruar me përkthim në gjermanisht. Janë fjalë të zakonshme si: ujë, verë, bukë, mish etj., që iu deshën udhëtarit në jetën e tij të përditshme sa qëndroi ne Shqipëri.
Me përshtypjet e udhëtimit Harfi la në gjermanisht një dorëshkrim, i cili u botua më 1860, pas tre shekujsh e gjysmë. Këtu gjendet edhe ky Fjalorth i vogël i gjuhës shqipe, i cili përbën dokumentin e dytë të shqipes së shkruar.
Udhëtari, përveç listës së fjalëve, shprehjeve e numëroreve, ka lënë edhe disa shënime në ato vende të bregdetit shqiptar ku kaloi. Ndër të tjera ai shkruan se "Ulqini është një qytet shqiptar i bukur e i vogël". Për Shkodrën megjithëse kaloi nëpër të, ngaqë udhëtimi Ulqin-Durrës, e bëri me det, thotë "se është një qytet i madh i sapo pushtuar nga osmanët". Ishullin e Sazanit e përshkruan "si një liman të mirë deti, ku ka shume anije, në krahun e majtë të të cilit ndodhet një fshat i madh me 2000 vatra, i quajtur Vlorë" etj.

3. Perikopeja e Ungjillit të Pashkës ( fundi i sh. XV-fillimi sh. XVI)

Perikopeja e Ungjillit të Pashkës ( fundi i sh. XV-fillimi sh. XVI) është dokumenti i tretë i shqipes së shkruar
Ai i përket fundit të shekullit XV ose fillimit të shekullit XVI. Ky dokument përbëhet nga 2 pjesë të vogla bible në gjuhën shqipe që u gjetën në një dorëshkrim greqisht të shekullit të XIV, me të cilin ato nuk kanë asnjë lidhje. Ato janë në dialektin e Jugut, të shkruara me alfabetin grek. Këto fakte tregojnë se gjuha shqipe në atë kohë duhet të ketë qenë shkruar jo vetëm në Shqipërinë e Veriut, por edhe në Shqipërinë e Jugut.
Po para këtyre tri dokumenteve a ka qenë e shkruar gjuha shqipe?
Kjo është një pyetje që deri më sot nuk ka gjetur përgjigje të plotë. Shumë të dhëna na bëjnë të mendojmë se shqipja duhet të ketë qenë shkruar edhe me parë. Ndër të tjera arqipeshkvi francez i Tivarit, i njohur me emrin Brokard, që ka shëtitur shumë vende të Evropës dhe të Azisë, në një relacion latinisht të vitit 1332 shkruante:"Sado që shqiptarët kanë një gjuhe fare të ndryshme nga gjuha latine, prapë ata kanë në përdorim edhe në tërë librat e tyre shkronjën latine". Ky fakt të bën të mendosh se shqipja duhet të ketë qenë shkruar të paktën që në shekullin XIV. Por kjo deri me sot nuk është e dokumentuar.