Gjergj Kastrioti "Skënderbeu"

I pari autor i jetëshkrimit të Skënderbeut ka qenë Martin Barleti, i cili jetonte në nji kohë me fatosin tone kombëtar. Barleti ishte nji prift katolik nga Shkodra që pat rastin me njoftë disa nga prijësit luftarak t'asaj kohe, të cilët I kallzuen gjithçka dinin mbi trimnit dhe fitoret e të parit të tyne, Gjergj Kastriotit.

Ai kishte pasë gjithashtu mundësin me studjue dokumentet zyrtare të arkivit të Venedikut, ku kishte shkue me jetue mbas pushtimit të Shkodrës prej Turqve. Biografin e Skënderbeut ai e shkrojti në gjuhën latine dhe e botoi në Romë në fillim të shekullit të XVI. Nji shekull ma vonë, G.Bienuni, nji prift italian nga Brescia, gjeti nji tjetër biografi të Skënderbeut të shkrojtun prej nji auktori anonim prej Tivari, të cilin Imzot Fan Noli e pagësoi Tivarasi. Dorëshkrimi origjinal i veprës së Tivarasit, që mbante datën 1480, ka humbë përjetë dhe njifet vetëm nga referencat dhe citatat që përmban libri i Biemmit "Istoria di Giorgio Castrioto Scander-Begh".

Nji burim i tretë origjinal mbi jetën e Skënderbeut asht Gjin Muzaka, i cili ishte nga familja sunduese feodale e Beratit dhe luftoi krahpërkrah me Skënderbeun. Ai jetoi në Shqipni edhe 11 vjet mbas vdekjes së heroit t'onë dhe mandej u vendos në Napoli. Atje shkrojti "Historin dhe trashëgimin brez mbas brezi të familjes së Muzakëve", ku kallzon historin e Skënderbeut si nji gja që ka dishmue ai vet.

Në shekullin e XIX, dijetarë të kombësive të ndryshme, tue lanë menjianë veprat e shumta që ishin shkruejtë gjatë dy shekujve të maparshëm, u kthyen përsëri në burimet origjinale që ishin mbyllë në arkivat e Vatikanit, Venedikut, Raguzës dhe Stambollit. Zbulimet e tyne kanë shtie nji dritë të re mbi jetën dhe veprat e Skënderbeut. Disa e përmendin në vepra të përgjithëshme dhe fort të gjata që shkruejtën mbi shekullin e zaptimit të Balkanit nga Turqët. Disa të tjerë si Anglezi Clement Moors, Francezi Camille Paganel, Gjermani Z. Pisko, shkruejtën biografi të gjata të Skënderbeut. Por punën ma të madhe dhe ma të vlefshme e bane eruditët Thalloczy, Jireçek dhe Shufflay, të cilët mblodhën së bashku dhe botuen nji koleksion dokumentash që përbajnë nji vepër monumentale mbi Shqipnin e asaj kohe. Ma në fund, iu erdhi radha Shqiptarve. Mbas luftës së parë botnore, Imzot Fan Noli botoi "Historin e Skënderbeut", e cila gëzoi menjiherë nji popularitet të jashtëzakonshëm dhe u mësue gadi përmendsh nga nxanësit e shkollave në atdheun e lirë. At Martin Sirdani mblodhi dhe botoi gojëdhanat e popullit mbi Skënderbeun. Më 1937 Thanas Gegaj i parashtroi Universitetit të Louvain në Belgjikë nji thezë doktorati në gjuhën frengjishte me titullin "L'Albanie et l'invasion turque au XVëme siëcle". Kjo u botue në formë libri me shpenximet e Universitetit. Mbas luftës së dytë botnore, pikërisht më 1947, Fan Noli botoi nji histori të Skënderbeut në gjuhën anglishte. Kjo asht nji vepër shkencore e nji niveli shum të naltë, sidomos për shënimet kritike mbi veprat e auktorve të shumtë që kanë shkruejtë mbi Skënderbeun, ashtu edhe mbi personalitetet dhe ngjarjet historike që kanë pasë lidhje me epopën tone kombëtare. Dobija ma e çmueshme e kësaj vepre qëndron në orvatjen e auktorit me dallue faktet nga legjendat dhe paragjykimet. Mjerisht, tue dashtë me interpretue ngjarjet historike mbas theoris marksiste, Imzot Noli sikur mundohet me e futë Skënderbeun në kallëpin e nji shefi gueriljesh të kohës sonë. Nga ana tjetër tue dashtë me korrigjue nji tregim të Barletit që i duket i gabuem, ai jep nji versjon të tijën që prish ndoshta nji legjendë, por nuk duket ma i bindëshëm.

Sidoqoftë, unë nuk kam pasë, as mjetet, as kohën me i studjue vet burimet origjinale. Prandaj e them menjiherë se ky kapitull asht bazue në veprat e Imzot Fan Nolit dhe të Thanas Gegajt me farë pak shtesa ose ndryshime nga burime të tjera.

Kthimi ne Kruje

Gjergj Kastrioti, që muer famë me mbiemrin Skënderbe, ishte djali ma i vogël i Gjon Kastriotit, kryetari i nji prej familjeve princore ma të fuqishme të Shqipnis së Mesme. Gjergj Kastrioti lindi në Kruje më 1405, mbas biografis së Barletit, më 1412 mbas mendimit të Fan Nolit. Legjenda popullore, që u thur mbas gojëdhanës, thotë se e ama, Princesha Vojsava, kur priste fëmijën pa në andërr se i dha jetë nji dragoi që ishte i madh sa e tanë Shqipnija dhe përpinte Turqët me shumicë. Gjergji kishte, kur lindi, shenjën e nji shpatë në krahun e djathtë. Që i vogël ai tregoi nji interesim të çuditshëm për armët e luftës dhe i pëlqente me luejtë si ushtar me vllaznit dhe me djemt e tjerë të moshës së tij.

Mbas disfatës që pësoi nga dora e Turqve më 1423, Gjon Kastrioti u detyrue me i dërgue Sulltanit si peng të katër djemt e tij. Barleti shkruen se Gjergji ishte vetëm 6 vjeç. Kurse shifrat që dhamë ma sipër tregojnë se duhet të kenë qenë 18, domethanë nji djal që kuptonte nga bota dhe që nuk mund të asimilohej* krejt në ambjentin e ri të Oborrit të Sulltanit. Biografët ma të vjetër janë dakord se Skënderbeu kaloi gadi 20 vjet si peng në duert e Turqve para kthimit të tij dramatik në Krujë më 1443. Domethanë se ishte nji burrë i pjekun 38 vjeç kur ngriti flamurin e luftës së shenjtë kundër shkelësit otoman. Tue shkelë zotimin që kishte dhanë, Sulltan Murati detyroi të katër djemt e Kastriotit të pranojnë fën muhamedane. Mandej, iu ndërroi emnat tur quejtë Gjergjin Isqender-Bej, që u kthye shqip në Skënderbe. Ky asht një emën simbolik që iu dha Skënderbeut për kujtim të Lekës së Madh, tue qenë se nuk ekziston ndër emnat muslimane.

Në oborrin e Sulltanit Skënderbeu u vue në shkollën e kadetve të Pallatit. Përveç truqishtes ai mësoi edhe disa gjuhë të tjea dhe sidomos italishten. Arti i luftës zgjoi interesimin e tij ma të madh. Porsa ishte në moshë me përdorë armët, ai u çque në lojnat ushtarake në mes të gjith vërsnikve të tij. Shpata ishte arma e tij ma e preferueme, dhe vrapimi maj kalit sporti që i pëlqente ma tepër. Nga pamja fizike ishte i gjatë, me nji trup të derdhun prej statuje, me sy që shkëlqenin nga gjallnija dhe zgjuetija dhe nji hijeshim burrnor të mahnitshëm. Sulltan Muratit i kishte ba përshtypje shkathtësia e tij mendore dhe mjeshtërija e përsosun në garat me armë. Ai e muer me simpathi dhe e la të jetonte, ndërsa vllaznit e tij duket se u mbytën në nji mënyrë që nuk dihet mirë.

Skënderbeu u ba komandant kavalerije në ushtërin otomane dhe muer pjesë në disa luftra të Sulltanit n'Evropë dhe n'Azi. "Në rrethimin e nji fortese n'Anadoll, - shkruen Fan Noli, - Skënderbeu, si Leka I Madh, u ngjit majë murit, ngriti sanxhakun dhe hyni i pari në qytet". Mbas çdo spedite Skënderbeu kthehej ngadhnjyes dhe sillte n'Edrenë robër dhe plaçkë pa masë. Fama e tij rritej dita-ditës; ushtërija e adhuronte; komandantët e tjerë e kishin zili.

Ndërsa Skënderbeu ishte në oborrin e Sulltanit, lufta kundër Turqve vazhdonte akoma në Shqipni. Sikur e pamë, më 1432, Andreja Topija korri nji fitore të madhe, e cila pat si pasojë nji kryengritje të përgjithëshme prej Shkodre në Gjinokastër. Tri ushtëri të tjera që Sulltani dërgoi kundër Shqipnis tre vjet me radhë u shkatërruen dhe u kthyen në Edrenë pa e krye qëllimin. Suksesi ua shtoi guximin Shqiptarve, të cilët sulmuen garnizonin turk të Gjinokastrës. Atëherë Sulltani dërgoi nji ushtëri të zgjedhun ndën komandën e Isak Beut nga Shkupi. Shqiptarët u kapën në mes të dy zjarreve dhe pësuen nji disfatë të plotë. Megjithatë, orvatja e Turqve me zaptue Beratin me 1438' u përpoq në nji rezistencë shqiptare të pathyeshme.

Duket sikur Gjon Kastrioti kishte qendrue larg këtyne luftrave tue respektue detyrimet që kishte marrë kundrejt Sulltanit. Prapseprap, kur vdiq në vitin 1443, Sulltan Murati nuk ia dijti për nder qëndrimin e tij korrekt dhe të paanshëm, por aneksoi menjiherë principatën e tij dhe dërgoi nji guvernator turk në kështjellën e Krujës. Skënderbeu, i cili kishte mbetë si I vetnu trashëgimtar i shtëpis së Kastriotve, u helmue fort nga kjo pabesi. Ai u betue me vehte se nuk do të linte që kjo grabitje të kalonte pa dënim dhe se do të çkëpuste pronat e familjes nga thonjtë e uzurpatorit. Rastin e volitshëm për të prue betimin e tij në vend Skënderbeu e gjeti më 1443. Ai ishte tue marrë pjesë në nji speditë ushtarake drejtue kundër Kristianve t'Evropës, të primun prej Vojvodës së Hungaris, Jonash Hunjadi. Beteja ndërmjet të dy ushtërive u zhvillue në Konovicë afër Nishit. Skënderbeu, i cili komandonte nji krah të ushtëris turke, pushoi së luftuemi dhe Hunjadi duel fitues. Skënderbeu, i cili kishte ba mend me u kthye në atdhe për të librue tokat arbnore, detyroi qatipin e Sulltanit me i dhanë nji ferman për guvernatorin e Krujës që t'i dorzonte kështjellën. Porsa mërrijti në Krujë, Gjergj Kastrioti u kthye në fen e të parve dhe proklamoi luftën e shenjtë kundër invaduesve muhamedan. Ky epizod dramatik i kthimit të Skënderbeut në Krujë, asht përshkrue në historin e Barletit dhe asht përjetsue në vjershën "Skanderbeg" të poetit amerikan Longfellow. Peshkop Fan Noli shpall se epizodi i kthimit të Skënderbeut në kështjellën historike asht pjella e imagjinatës së Barletit. Pikpamja e tij asht se, mbas kapitullimit të Gjon Kastriotit, Skënderbeu qëndroi pranë babes së tij dhe vetëm kohëmbaskohe shkonte me luftue për Sulltanin në krye të nji fuqije shqiptare.

Kët thezë të rë Imzot Fan Noli e zhvillon në historin anglishte të Skënderbeut që botoi mbas lufte. Po të jet e vërtetë kjo, atëherë del se Skënderbeu nuk u muer peng nga Sulltan Murati. Kurse të gjith auktorët e asaj kohe thonë me siguri se Skënderbeu kaloi disa yjet në oborrin e Sulltanit. Vet Fan Noli nuk e mohon drejtpërsëdrejti kët fakt. Them fakt, sepse përdryshe nuk shpjegohet se si Gjergj Kastrioti muer mbiemnin Isqender dhe titullin bej që ishte atëherë nji gradë në hjerarkin e ushtëris otomane. Nji tjetër pike që mbetet e pashpjegueshme në thezën e Imzot N.olit asht se si Skënderbeu kaloi njizet vjet në Shqipni mbas mundjes së Gjon Kastriotit dhe nuk muer pjesë në luftrat që u zhvilluen në tokën arbnore. 1 vetmi korrigjim me vënd që Fan Noli i ka ba historis së Barletit asht se, kur u muer peng nga Sulltani, Skënderbeu nuk ishte nji çilimi i vogël, por nji djal i rritun në votrën atnore, i cili kishte kuptue tragjedin e atdheut të sulmuen dhe të mposhtun nga nji fuqi e huej.

Asht rasti me theksue se qysh kur shkrojti historin e Skënderbeut në gjuhën amtare, Fan Noli u ba dishepulli I doktrinës së Karl Marksit. 1 hutuem nga enthuzjazmi për kët fë të rë politike dhe shoqnore, Peshkop Noli mundohet me futë historin në kallëpin e dogmave të thata marksiste mbi luftën e klasave, determinizmin ekonomik, etj. Në konceptin materialist të historis që predikojnë dishepujt e Marksit nuk ka vënd për ndjenja patriotike dhe për heronj kombëtar, jeta e të cilve asht përzie me legjendë, mbasi për marksistët historin e bajnë "masat". Por derisa Imzot Noli nuk ep prova ma bindëse, na do të preferojmë kallzimin e Barletit mbi kthimin e Skënderbeut në Krujë.

Skënderbeu në mes të Turqve dhe Venedikut

Mbasi ngriti flamurin kuq e zi mbi kështjellën e Krujës dhe shpalli luftën e shenjtë kundër invaduesve mysliman, Skënderbeu shtini në dorë pikat e forta të principatës së Kastriotve ku Sulltani kishte vendosë garnizone ushtarake të përhershme. Randësin ma të madhe në mes të tyne e kishte Stefigradi, në kufinin linduer të Shqipnisë, që shërbente si nji kullë vëshgimi për të diktue afrimin e ordhive anmike, të cilat aviteshin gjithnji nga ai drejtim. Të gjith Turqët dhe Shqiptarët që ishin kthye muhamedanë u ftuen të pranojnë fen Kristjane. Ata që refuzuen Skënderbeu urdhnoi që të griheshin pa mëshirë. Kjo ishte e para gjakderdhje që i dha shkëndijë luftës 25 vjeçare që Skënderbeu bani kundër dy Sulltanve osmanlli. Nji valë e bujshme enthuzjasmi në tanë Shqipnin shoqnoi kthimin e Skënderbeut në Krujë. Fama e tij si nji prijës i madh ushtarak kishte ra në veshin e çdo Shqiptari, malcor a fusharak, i madh a I vogël, i pasun a i vorfën. Kjo ishte arma e tij ma e fortë, mbasi ai kuptonte se nji bashkim i ngushtë i të gjith Shqiptarve ishte i domosdoshëm për me iu ba ballë me sukses hyryshit të ordhive turke që nuk do të vonoheshin mbas gjith atyne që ndodhën. Gjergj Kastrioti iu bani nji thime të parve të kombit për të bashkue fuqit për nji qëllim dhe ndën nji komandë të vetme. Kushtrimi i tij u ndigjue dhe nji kuvend kombëtar u mblodh në Llesh, që ishte ndën sundimin e Venedikut. Në kuvënd muerën pjesë krenët e familjeve ma të fuqishme shqiptare, ndër të cilët ma të çquemit ishin: Pal Dugjakini, Pjetër Shpati, Gjergj Ballsha, Andrea Topija, Theodor Muzaka, ashtu edhe Stefan Cërnojeviç i Malit të Zi. Ata u mblodhën më 2 Mars 1444 në kathedralën e Shën Kollit dhe formuen Lidhjen e Princave Shqiptar, tue zgjedhë njizanit Skënderbeun si kryekomandant. Çdo antar i Lidhjes rezervoi të drejtën me caktue numrin e ushtarve që do t'epte si kontribut drejt qëllimit të përbashkët. Ndërsa Skënderbeu kishte likuidue garnizonet turke në tokat e principatës së Kastriotve, kështjella dhe qytete të tjerë të Shqipnis ndodheshin akoma ndën okupatën e anmikut. Kjo bahej sambas rregullave të luftës mesjetare, kur nji prijës lokal, i cili kapitullonte përpara Sulltanit, detyrohej me pague nji haraç të përvitshëm, me i dhanë peng nji a ma tepër pjestarë të familjes së tij dhe me pranue vendosjen e nji garnizoni turk në nji qytet ose kështjellë të principatës së tij. Kur Gjergj Kastrioti proklamoi luftën e shenjtë kundër Sulltan Muratit, garnizone turke kishte në Vlonë, Kaninë, Gjinokastër, Berat dhe Elbasan. Ndërsa në Shqipni u organizuen fuqit për ndeshjen supreme me nji anmik që nuk dinte me u ndale, ne shtetet fqinj kishte marre fund gadi krejt çdo rezistence e orgamzueme Qysh me 1389, Serbia ishte ba nji provincje otomane me Despotin Gjergj Brankoviç si vasal te Sulltamt, te cilit i ishte dhane dy djem si peng dhe te bijen si grue.

Bullgaria kishte pushue me qene nji mbretni e pamvarun qysh me 1393, kur kryeqyteti i saj Ternova kishte ra ne duert e Turqve Stambolli vet ishte nji qytet gadi I rrethuem Nga Oborn i tij ne Edrene Sulltam i diktonte Perandont se çfare politike me ndjeke Kur perandon Jani I Vin Paleologu zgjodhi si trashegimtar te mpin Kostandin, Sulltam u informue dhe çfaqi pelqimin e tij Kostandinit, i cili u ba Perandori i fundit i Bizantit, ishte ne at kohe Despoti i Morës, ku memzi po qendronte ne fuqi, ndersa po e sulmomn Turqet nga nji ane dhe Pnncet latin te Greqis nga ana tjeter I vetmi udheheqes kristian qe luftonte kunder Turqve ishte Jan Hunjadi I Hungaris Ai kishte perkrah kandidaturen e Mbretit Ladislav i III te Polonis, me qene edhe mbret i Hungaris Mbas instalimit te
tij ne fronin e Shen Stefanit, Ladislavi kishte emnue Hunjadin Vojvode te Transilvanis dhe komandant te forteses se Belgradit Pikerisht gjate nji lufte te Hunjadit kunder Turqve, Skenderbeu gjeti rastin, sikunder e pame ma nalt, me u kthye kunder Sulltanit.

Boten Kristiane te Perendimit e perfaqesonte ne Shqipni Venediku qe okupcnte skelat e Tivarit, Ulqinit, Lleshit dhe Durresit Qysh diten e pare qe Turqet shkelen kambe n'Evrope, venedikasit filluen me ba nji politike me dy faqe mbas tradites se Dandolos, tue synue vetem e vetem mteresat e tyne egoiste Qendrimi I Republikes se Shen-Markut gjate Kuvendit te Lleshit ilustron ma se mirit ket politike oportuniste qe kishte per parim me i la duert kur punet shkonin keq.

Venedikasit lejuen qe Kuvendi te mbahej ne toke te tyne per te dhane pershtypjen se ishin ne favor te luftes kunder Turqve Ata derguen observues per te pa se ç'u vendos gjate Kuvendit, por refuzuen me marre ndonji detyrim konkret per me lu ndihmue Shqiptarve Pa u trondite nga qendrimi i dyshimte I Venedikut, Skenderbeu u kthye ne Kruje dhe filloi menjehere pregatitjet ushtarake per sulmet nga lindja qe priteshin or'e cast.

Sulltan Murati e priti lajmin e "dezerhmit" te Skenderbeut si nji ofeze personale qe duhej ndeshkue pa vonese. Ai ishte i bindun se nji spedite ushtarake nden komanden e gjeneralit te tij ma te zotin do te mjaftonte per te likuidue "rebelin Isqender" qe i kishte shpalle lufte me nji guxim te marre.

Ne Qershor te vitit 1444 nji ushten turke prej 25 000 vetesh, shumica kalores, u nis nden gjeneralin Ali Pasha per me I dhane fund "rebelizmit" te Shqiptarve Por pa kalue shum kohe, Sulltan Murati muer haberin se ushteria e Ali Pashes ishte sulmue befas dhe shpartallue nga trimat e Skenderbeut ne nji lugine te Dibres se Poshtme Beteja, sado e shkurte, kishte qene e rrepte tue i shkaktue anmikut 7000 te vrame Nga ana e Shqiptarve te vramit ishin afro 2000 dhe po ai numur te plagosumsh Si thote Barleti, ne at shesh lufte luanet u ndeshen me luane Kjo fitore e pare e Skenderbeut pati nji oshetime te madhe ne mbare Evropen Knstiane Papa Eugjen i IV, Mbreti Ladislav i Hungans e Poloms dhe Duka i Burgonjes Filip le Bon e brohonten me enthuziasem NjI I derguem fuqiplote i Hungaris u nis per ne Kruje me lidhe nji aleance me mbretin pa kunore te Shqipnis. Rasti ma i pare per bashkepunim ne luftë të forcave kristiane u paraqit para mbarimit të vitit 1444. Jani Hunjadi dhe Mbreti Ladislav i III ishin tue luftue me Turqët në skelën Varna të Detit të Zi. Skënderbeu u ba gadi me u shkue në ndihmë aleatve të tij, mirpo Despoti I Sërbis, Gjergj Brankoviç, ndaloi kalimin e ushtëris shqiptare nëpër tokat e tij. Ai vuni si shkak armëpushimin për dhjet vjet që ishte nënshkrue në mes të Hungaris dhe Sulltanit në Czegedin më 12 Korrik 1444. Në bazë të atij traktati Murati i II i kishte njoftë si sundimtar në principatën e tij. Kurse i dërguemi i Papës Kardinal Cesarini e kishte bindë mbretin Ladislav me e shkelë armëpushimin. Atëhere Polonija dhe Hungarija i shpallën luftë Perandoris Otomane. Sulltan Murati, i cili ishte tërheqë nga jeta aktive, u kthye me vrap në Edrenë dhe muer komandën e ushtëris turke. Beteja u zhvillue afër Varnës. Armata Kristiane pësoi nji disfatë dërrmuese dhe Kardinali Cesarini bashkë me mbretin Ladislav mbetën të vramë në sheshin e betejës. 1 pikëlluem nga pamundësijë me mbajtë premtimin, Skënderbeu i dha nji mësim Despotit Brankoviç tue ba kërdin në tokat serbe pranë kufinit. Të vetnut në botën kristiane t'Evropës që e muerën me sy të keq fitoren e Skënderbeut qenë Venedikasit. Ata u trembën se mos Gjergj Kastrioti bahej prijës i gjith Kristianve të Perëndimit dhe kërcënonte ma tepër se vet Sulltani dallaverat dhe kombinacjonet* e tyre tregtare jo shum të pastra. Për të evitue nji gja të tillë Doga I Venedikut filloi negocjata me Turqët për të shtie në dorë Vlonën dhe Gjinokastrën. Sikur nuk mjaftoi kjo, Venedikasit gjetën sebep nga një përleshje ndërmjet dy familjeve princore shqiptare për me I shpallë luftë Skënderbeut, i cili iu dha nji dackë të shëndoshë në betejën e Drinit më 23 Korrik 1448. Doge i banë apel Sulltanit, i cili dërgoi menjiherë nji armatë në Shqipni. Kësaj Skënderbeu ia ndreqi hesapin në gusht po t'atij viti. Nji paqe e mballosun u nënshkrue vitin tjetër, kurse për pak Venediku do të kishte humbë të gjitha posedimet e tij në Shqipni. Skënderbeu muer premtimin se Republika e Shën Markut do t'i paguente nji subvencjon të përvitshëm prej 1400 dukatë dhe nji hua prej 1500 dukatë për të marrë pjesë me Hunjadin në luftën kundër Turqve. Ky farë armëpushimi, jo shum I sigurtë, vazhdoi deri më 1463 kur Venediku vet ishte në luftë me Turqët dhe, tue pasë nevojë për krahun e pathyeshëm të Skënderbeut, vrapoi me firmue nji aleancë me të.

Aleanca me Mbretin e Napolit

Prej vitit 1444 e tutje Sulltani dërgoi mot për mot kundër Skënderbeut nji ushtëri turke ndën komandën e njanit apo tjetrit prej gjeneralve të tij ma të mirë. Te gjith u mundën me nji rregullsi të pagabueshme para se me mërrijtë deri në Krujë. Ma në fund, më 1450 Murati i II vendosi me u nisë vet në krye të ushtëris për me i hanger kryet këtij kapiteni të nji populli malcorësh që guxonte me i ba luftë sundimtarit ma të fuqishëm t'asaj kohe. Kështu u ba rrethimi i parë i Krujës ndën komandën e vet Sulltanit të perandoris Otomane. Ai kishte prue me vehte metalin për të shkrie topa në vënd. Gjylet treqind kilshe ranë si breshër kundër mureve të kështjellës, mbasi komandanti, kont Urani, refuzoi me përbuzje nji ultimatum* me u dorzue. Bombardimi i furishëm bani efektin dhe muri i kalas u çpue në nji vend. Yryshi I ushtëris turke me u futë mbrenda u ndal përpara murit të krahnorve Shqiptare.

Muej me radhë Sulltan Murati nxiti ushtarët e tij me zaptue reduktin e fundit të rezistencës shqiptare, por më kot. Turqët duhej të mbronin vehten nga sulmet e trimave të Skënderbeut që kishin zanë pozitë në malet përmbi kështjellën dhe nuk e linin anmikun të merrte frymë, të gruponte fuqit, të sillte ushtëri dhe material dhe të pregatiste mësymjen. Nërkaq, Venedikasit banin pare tue iu shitë Turqve ushqim dhe municjon. Në dëshpërim e sipër, Skënderbeu ofroi me iu dhanë Krujën po të vinin me i ndihmue atij në vend që me ndihmue anmikun. Por ata thanë se tregtija me Turqët iu leverdiste ma tepër. Prapseprap ndihma e venedikasve nuk e shpëtoi Sulltanin nga disfata. Mbas pes muej orvatjesh të pafrytëshme Sulltan Murati ngriti rrethimin e Krujës dhe u kthye në kryeqytetin e tij. "Kështu mbaroi, shkruen Falmrayer, - akti i parë i tragjedis shqiptare".

Tue ndjekë gjurma-gjurmës Turqët që po tërhiqeshin, Skënderbeu u kthye triumfalisht në Krujë. Ishte e para here qysh prej kohës së Sulltan Osmanit, që nji ushtëri turke thyhej në luftë tue pasë në krye vet shefin e Perandoris. Skënderbeu muer famë si gjenerah ma i madh i botës kristiane. Ai kishte dalë fitues kundër nji ushtërije dhjet herë ma të madhe dhe që ishte pajosë me artilerin ma të mirë t'asaj kohe. Triumfi i Shqiptarve kishte kunorëzue gjashtë vjet luftime të parreshtuna, por humbjet në njerëz ishin shum të mëdha. Me mija Shqiptarë ishin vra në luftë ose masakrue, shum krahina ishin shkretue nga anmiku që tërhiqej. Skënderbeu kishte nevojë të ngutëshme për ndihma, për me iu ba ballë sulmeve të tjerë që nuk kishin për të vonue. Pikërisht n'at kohë të kritikëshme disa nga pjestarët ma të fuqishëm të Lidhjes Shqiptare e lanë në baltë fatosin kombëtar, tue dezertue kush në Turqët, kush me Venedikasit. Vetëm pjestarët ma të ngushtë të familjes i qëndruen besnik Skënderbeut. Gjergj Kastriotit nuk i mbetej rrugë tjetër veçse me gjetë aleatë të tjerë jashtë Shqipnis. Ai iu drejtue Mbretit të Napolit, Alfonsit të V, i cili ishte anmik I Osmanllive dhe i Venedikut. Kësisoj, Italija e Jugut u përzie edhe nji herë në historin e Shqipnis. Në nji kapitull të maparshëm kallzova se si Papa Urban i IV ftoi të vëllan e mbretit të Francës, Karlin Anjou (Anzhu), me i shkue në ndihmë kundër mbretit të Siçiljes dhe Napolit, Manfred, që ishte prej shtëpis mbretnore gjermane Hohenstaufen. Në Kallnuer 1266, Papa Klement i IV, pasardhësi i Urbanit të IV, kunorzoi në Bazilikën* e Shën-Pjetrit Karlin Anjou si mbret të Siçiljes. Ai kishte ardhë n'Itali në krye të nji ushtërije franceze, e cila mundi forcat mercenare të Manfredit në betejën e Beneventos. Karli hyni triumfalisht në Napoli dhe u suell si nji zaptues pa shkrupulla kundrejt popullatës vendase.


Anmiqsija kundër tij shkoi tue u shtue. Në Siçilje, që ishte qendra e rezistencës, u organizue nji komplot për të prue në fuqi nji nga nipat e mbretit Manfred. Ky ishte mbreti i Aragonës*, Don Pedro, i cili ishte martue me të bijën e trashëgimtaren e mbretit Manfred dhe ishte afrue me Perandorin e Bizantit, Mihail Paleologun, kundër Karlit Anjou, i cili kishte dalë si eksponenti i dinanstis latine të Stambollit. Sikur e pamë ma nalt, Karli kishte marrë titullin Mbret i Shqiptarve dhe po gatitej me debarkue në Shqipni. Pikërisht në at kohë Don Pedro, me ndihmën financjare të Paleologut, kurdisi planin e nji spedite ushtarake kundër Siçiljes, mirpo para se flota aragonase të nisej prej Barçelonës, populli i Palermos bani vet nji kryengritje që njifet në histori si "Vesprat Siçiljane", mbasi ndodhi më 31 Mars 1282.

Duka I Palermos u çue peshë tue pa nji grup francezësh që mundoheshin me rrëmbye nji nuse që shkonte në Kishën e Santo-Spirito, jashtë mureve të qytetit. Kupa e vuejtjeve dhe e poshtnimeve ishte mbushë deri në buzë. Ata që panë sqenën e keqpërdorimit të nji vajze të rë me duvak të bardhë bërtitën "vdekje Francezve". I gjith qyteti vrapoi si nji sahat i kurdisun, kështjella u zaptue dhe para mbarimit të ditës 2000 francezët e Palermos ishin masakrue. Kryengritja u përhap në krahina dhe, me pushtimin e Messinës më 28 Prill, e gjith Siçilja ishte librue nga sundimi i huej. Tue pasë frikën e nji kundërsulmi hakmarrës të Karlit Anjou, Siçiljanët ftuen Don Pedron me marrë kunorën si trashëgimtar i Manfredit. N'at mes, i biri i madh i Don Pedros, Jaku, hypi në fronin e Aragonës, dhe ai dërgoi të vëllan Frederikun të mbretnonte në Siçilje. Dinastija Aragoneze mbajti vetëm kunorën e Siçiljes gjatë tanë nji shekulli, ndërsa dinastija e Karlit Anzhu vazhdonte me sundue mbretnin e Napolit. Më 1421 mbretnesha e Napolit, Joanna e II, e cila nuk kishte fëmijë, adoptoi si trashëgimtar rnbretin Alfons t'Aragonës dhe Siçiljes. Por ndën presjonin e Papës dhe të princave t'Italis, ajo ndërroi mendjen dhe preferoi Ludovikun e II-të të dinastis Angjevine. Mbasi ky i fundit vdiq para Joannës, ajo emnoi si trashëgimtar të fronit vllan e tij, Renë de Provence. Por mbreti Alfons i Aragonës vazhdoi me e quejtë vehten trashëgimtar të mbretnis së Napolit dhe, mbas vdekjes së Joannes, u nisë për me e shtie në dorë. Halli asht se, tue dashtë me prue në vënd ambicjen e tij, Alfonsi ra në luftë me Genovezët, të cilët e zunë rob dhe e prunë në Milano. Filipi, Duka i Milanos, u bind nga argumentat e Alfonsit se ishte marrëzi për të me lidhë aleancë me Francezët për të prue dinastin Angjevine në krye të mbretnis së Napolit. Kështu që Filipi e la Alfonsin të lirë dhe e ndihmoi me vazhdue luftën. Kaluen gjashtë vjet lufte dhe përpjekjesh para se Alfonsi i V bashkoi përsëri mbretnit e Napolit dhe të Siçiljes ndën shpatën e tij. Ky ishte Alfons Shpirtmadhi, të cilit Skënderbeu iu drejtue për ndihmë mbas fitores së tij të kushtueshme kundër Sulltan Muratit. Nji traktat aleance u nënshkrue në Gaeta më 26 Mars 1451. Mbas sistemit feodal t'asaj kohe, Skënderbeu u proklamue sa për formë vasali i Alfonsit të V dhe u angazhue t'i paguente nji shumë të hollash vit për vit. Mbreti i Naplit, nga ana e tij, muer përsipër t'i dërgonte Lidhjes Shqiptare nji fuqi ushtarake të caktueme dhe ndihmë financjare për të vazhdue luftën kundër Osmanllive. Në krye të trupave aragoneze u emnue nji gjeneral luftëtar, i cili u vendos në Krujë. Traktatin e nënshkruen edhe princat shqiptar të tjerë dhe Lidhja e Lleshit u riorganizue me Skënderbeun si kryekomandant i kunorës së Aragonës, me nji pensjon prej 1500 dukatë në vit. Nji fuqi simbolike prej 100 ushtarësh katalanë zuni vend në kështjellën e Krujës dhe qëndroi atje deri mbas vdekjes së Skënderbeut. Mbas çdo fitoreje që korrte kundër Turqve, Skënderbeu i dërgonte Alfonsit nji pjesë të
plaçkës që mbetej në duert e Shqiptarve, por asnji haraç në të holla. Traktati I Gaetas ishte sajue si guri themeltar I kryqëzatës kundër Sulltanit, tue ndjekë gjurmat e prijësit norman Robert Guiscard . Por kjo ndërmarrje dështoi dhe ushtërija aragoneze nuk debarkoi në Durrës. Skënderbeu vazhdoi të jet zot në tokën e vet dhe u trajtue nga mbreti i Napolit si aleat me të drejta të barabarta. Mjerisht, disa nga bashkëpuntorët ma të ngushtë të Skënderbeut e interpretuen traktatin e Gaetas si prammin e nji zgjedhe te huej. Intngat e anmikut nga Edrenja dhe te Venedikut shfrytzuen sa mujten ket vale pakenaqesije dhe Shqipnija u kercenue nga rrebeshi i vellavrasjes. Vendi i yne shpetoi nga kjo katastrofe* e tille me nderhymjen e Kryepeshkopit te Durresit Imzot Engjellit, i cili u ngarkue nga Papa Nikolla i V me pajtue grindjen ne mes te Shqiptarve.

Viti 1451 u shenue me nji ngjarje te hareshme qe ishte martesa e Skenderbeut. Mbretnesha e Shqiptarve u ba Andronika ose Donika, e cila ishte e bija e Gjergj Arianitit, princit te Vlones dhe Kanines. Kjo mertese prum me vehte pajtimin e Skenderbeut me shtepin e Arianitve qe kishte marre anen e Venedikut mbas krizes se vitit 1450. Nusja pruni nji paje te çmueshme mbi te cilen auktoret e asaj kohe nuk japin hollesina. Martesa politike e Skenderbeut bani disa te pakenaqun ne mes te krenve Shqiptar, dhe sidomos te kater djemt' e Arianitit, nipin e Skenderbeut Hamze Kastriotin, i cili ishte rtite ne fë muhamedane, dhe parin e Dukagjinit. Kta te fundit, Venediku mundohej me i nxite me nji menyre ose me nji tjeter, ta luftonin poziten e Gjergj Kastriotit si mbretin pa kunore te kombit Shqiptar. Kur u zbulue nji komplot per vrasien e Skenderbeut dhe dyshimi ra mbi Dukagjinet, Shqipnija ment u zhyte ne vllavrasje. Papa ngarkoi Peshkopin e Drishtit me prue pajtimin ne mes te pans shqiptare. Misjoni i tij u kunorzue me sukses kur Dukagjinet provuen se nuk kishin gisht ne komplot. Auktoret e vertete
te komplotit nuk u zbuluen kurr ose emnat e tyne nuk u shpallen botmsht. E vetemja disfate serjoze qe pesoi Skenderbeu gjate karrjeres se tij ngadhnjimtare ishte ne rrethimin e Beratit te okupuem nga nji garnizon i ushteris turke. NJI kontigjent napoletan prej 200 vetesh ishte dergue per te forcue ushten e Skenderbeut pre) 12 000 trimash. Berati u rrethue nga te kater anet, u vune ne vepnim aparatet e atehershem per te rrafe muret e kalas dhe ma ne fund u çel nji vend per kalimin e ushteris. Komandanti I garnizonit turk ofroi me u dorzue mbrenda 11 ditve po te mos i vinte den atehere ndonji ndihme nga jashte. Keshilli i luftes vendosi me e pranue ket dorzim me kushte. Skenderbeu la kampin e ushteris shqiptare dhe u nis per nji fushate tjeter. Kalimi i ditve te gjata pa asnji veprim çthun disiplinen ne radhet e kreshnikeve te Kastriotit. Kur, pa prite e pa kujtue, 40.000 kalores Turq nden komanden e Isa Bej Evrenozit plakosen ushterin Shqiptare dhe grine me shpate sa muejten, tue mos lane gjalle as komandantin, Muzake Topija.

Si rezultat i kesaj katastrofe, filluen dezertimet ne anen e armikut. Ai qe shkaktoi idhnimin, dhe asht e vertete me thane, pikllimin ma te madh ishte Moisiu I Dibres, gienerali ma i afte i Gjergj Kastriotit. Bashke me Moisin, u hudhen me Turqet edhe Hamze Kastrioti dhe dy Dukagjinet. Gjergj Araniti shkoi me Venedikasit. Gjin Muzaka i shpjegon kto dezertime tue thane se Skenderbeu kishte fillue politiken e centralizimit te shtetit, tue aneksue krahinat qe ata sundomn ne baze te sistemit feodal Gjergj Kastriotin e detyruen rrethanat historike me ndjeke at politike, mbasi ishte e vetemja menyre per me iu ba balle sulmeve turke. Densa Shqipnija ishte e ndame ne principata te vogla autonome, Skenderbeu ishte ne rrezik qe te mbetej vetem ne diten ma te keqe. Urtesija dhe larkpamja e herojt tone te pavdekshem u provue aty per aty kur Moisi Dibrani marshoi kunder Shqipnis ne krye te nji ushterije turke, e cila u derrmue para se te shkelte ne token arbnore.
Moisiu u kthye në Krujë i penduem dhe i kërkoi ndjesë prijësit të kombit. Skënderbeu zemërluani u tregue burrë shteti i vërtetë dhe e fali dezertuesin që i kishte ra ndër kambë. Prej asaj kohe Moisiu luftoi trimnisht për kauzën kombtare deri ditën që pësoi vdekjen e martirit nga dora e anmikut.

Gjergj Kastrioti muer hakun e disfatës së Beratit më 1457, kur Sulltani dërgoi nji ushtëri prej 80.000 vetësh për me i dhanë grushtin e vdekjes. Skënderbeu manevroi në mënyrë që t'u linte Turqve përshtypjen se nuk guxonte me iu dalë përpara dhe u vërsul përmbi ta si shqiponja kur nuk e prisnin. Humbjet e anmikut besohet të ken arrijtë 15.000 deri 30.000 të vramë. Hamzë Kastrioti kishte ardhë me ushtërin turke për me u ba sundimtar i Shqipnis ndën hijen e Sulltanit. Ai u zue rob dhe u mbyll në kështjellën e Krujës. Skënderbeu tregoi edhe nji herë shpirtmadhësin e tij tue falë tradhëtin e të nipit, të cilin e kishte dashtë aq shumë. Mbas kësaj fitorje të rë që habiti botën, aq ma tepër sepse ishte e papritun, Papa Kalikst i III emnoi Gjergj Kastriotin si kryekapedan të Selis së Shenjtë. Në nji letër drejtue Perandorit të Gjermanis, Frederikut të III, Shefi suprem* i Krishtenimit e cilson Skënderbeun si luftëtar të palodhun dhe si Ushtar të Krishtit me krahun e pathyeshëm. Në nji rast tjetër, Papa Kalikst i III flet për "birin tonë të shtrenjtë Skënderbeun fisnik, mbretin e Shqipnis". Më 1460 Gjergj Kastrioti pat rastin me I shpërblye trashëgimtarit të Alfonsit të V, mbretit Ferdinand të Napolit, ndihmën bujare që i kishte dhanë i ati. Alfons Shpirtmadhi vdiq me 1458 tue lanë si trashëgimtar Ferdinandin, birin e tij pa kunorë. Papa Kalikst i III, i cili ishte prej origjine spanjolle, e kishte marrë mbretin e Napolit në gazep për shkak se ai nuk deshi me marrë pjesë në Kryqzatën kundër Turqve dhe dërgoi flotën kundër Gjenovezve. Anmiqsija e papajtueshme e Alfonsit e kishte nxitë Republikën detare të Gjenovës me u afrue me dinastin angjevine. Në vitin e vdekjes së Alfonsit, Gjon Anjou u proklamue mbreti protektor* i Gjenovës. Nji mot ma vonë ai organizoi speditën ushtarake për të zaptue Napolin. Lufta vazhdoi dy vjet por Napoli nuk ra në duert e Gjonit. Megjithatë Ferdinandi nuk e ndjente vehten të sigurtë mbi fron, mbasi ishte i kërcënuem nga baronët feodal t'Italis së Jugut. Papa Piu i II, i cili kishte zanë vendin e Kaliksit të III, duel përkrahës i Ferdinandit dhe ftoi Gjergj Kastriotin me i ardhë në ndihmë. Para se me u nisë për n'Itali, Skënderbeu stabilizoi marrëdhanjet me Venedikun, tue nënshkrue nji traktat aleance të vërtetë. Me porosin e Shenjtëris të tij Piu i n, Kryepeshkopi i Durrësit Imzot Pal Engjëlli bani pajtimin me Dukagjinët. Ma në fund, u nënshkrue edhe nji armëpushim dy vjetësh me Sulltan Muratin.

Kur u bindë se Shqipnija ishte sigurue kundër anmiqve të jashtëm dhe ngatërresave të mbrendshme, Skënderbeu bani pregatitjet për speditën e Italis. Princi i Tarantos, i cili ishte në krye të lidhjes së Baronve t'Italis, u mundue ta bante Skënderbeun me heqë dorë nga kjo punë, tue i tregue se Ferdinandi nuk i kishte të gjata si Mbret i Napolit. Skënderbeu e kishte kuptue pozitën e tij të pashpresë, por nuk donte me lanë në baltë në ditën e rrezikut trashëgimtarin e aleatit të tij ma të nderuem. 1 shkroi princit të Tarantos për të hudhë poshtë propozimet e tij dhe mbaroi tue thanë: "Jam mik i virtytit dhe nuk lakmoj begatin". Në verën e vitit 1461 Skënderbeu u nis me det në krye të speditës shqiptare për në Raguzë ku banonte nji koloni e fortë shqiptare. Senati i qytetit i bani nji pritje madhështore. Mbasi pushoi disa dit, Skënderbeu u nis për në Barletta, ku debarkoi me nji fuqi prej 3000 kalorësh dhe ushtarë të zgjedhun. Nënkomandant I kësaj fuqije ishte i nipi i Gjergj Kastriotit, Gjon Ballsha. Pozita e Ferdinandit ishte gadi e pashpresë. Pa bjerrun asnji minutë, Skëndebeu filloi veprimin për të shpëtue Barletlën që kishin rrethue anmiqt e Ferdinandit me Princin e Tarantos në krye. Me sulmin e vrullshëm të fuqive shqiptare rrethimi i Barlettës u thye dhe Skënderbeu bani kërdin në mes të ushtëris anmike, ndërsa ajo po tërhiqej e demoralizueme. Shpejtësia e rrufeshme e manevrimit dhe dora e sigurtë në drejtimin e sulmeve I fituen Skënderbeut admirimin e mahnitun të gjith atyne që e vëzhguen. "Emni dhe lajmi i ardhjes së tij, - shkruen nji historian i asaj kohe, - jo vetëm që shkatërroi gjith planet e anmikut, por mbushi tanë Italin me famën dhe ngadhnjimin e tij". Mirënjoftja e mbretit Ferdinand nuk kishte ma kufi. Ai e quejti Skënderbeun "Babë" dhe i dha në posedim të përhershëm Tranin dhe San Giovanni Rotondon n'Italin e Jugut. Fitoret e Gjergj Kastriotit në Barletta dhe mandej në Trani e kthyen fatin e luftës në favor të mbretit lë Napolit. Ushtërija e Ferdinandit kaloi në ofensivë dhe, ma në fund, rezistenca e Baronëve t'Italis u dërrmue. N'at kohë Skënderbeu vrapoi me u kthye në Shqipni, mbasi ishte dukë në horizont rreziku i nji ofensive të re turke.

Karakteri i Skënderbeut dhe cilsit e tij si prijës luftarak

Gjergj Kastrioti ishte gadi 40 vjeç kur u ba prijësi i kombit shqiptar në luftën kundër invaduesit otoman. Fuqija e tij fizike dhe shkathtësija mendore ishin në kulm. I gjatë, i hijshëm, me shtat të derdhun si nji statujë, me tipare të skalituna dhe nji pamjf- madhështore, Skënderbeut i kishte dhanë Zoti nji fuqi vigani dhe shpejtësin e nji atleti te përsosun në lëvizje. Ishte nji gjeni i lindun përsa i përket artit të luftës dhe nji luftëtar I pashoq për trimnin dhe aftësin e tij më iu prie të tjerve. Asnji armë lufte e atij shekulli nuk kishte sekrete për Skënderbeun, por ai çquhej sidomos në përdorimin e shpatës së tij të gjatë dhe të përkulun, nji shpatë që çdo njeri tjetër memzi e ngrinte me të dy duert. Mbasi ishte aq i fortë dhe I shëndoshë, i pëlqente me hangër dhe me pi boll, por kënaqej me pak orë gjumë, tue mos e pasë për gja me fjetë atje ku të qëllonte. Dëfrimet e zakonshëm të jetës nuk i interesonin fort dhe ai gjente prehje në sportin e njeriut të aksjonit si gjueti, vrapim kuejsh dhe ojnat ushtarake që I ndihmonin me mbajtë trupin në formë të mirë dhe me ushqye burimet e energjis të tij të pashterueshme. Guximi i tij në sheshin e luftës mund të dukej krejt i çmendun sikur të mos ishte shoqnue nga gjakftotësija dhe gjykinu i mprefet që e vinin gjithmonë në gjendje me e dominue situatën dhe me sigurue fitoren. Hypun mbi kalin e tij të bardhë dhe me shpatën gadi për të prë kryet e anmikut, Skënderbeu u printe trimave shqiptar dhe ndodhej gjithnji në vendin e rrezikut ma të madh, tue përbuzë vdekjen me nji qetësi shpirtnore që nuk mund të përfytyrohej. Kishte shpëtue gjallë gadi për nji fije kaq shpesh saqë njerzija kujtonin se ishte efekti i nji mrekullije të Zotit. Skënderbeu muer vetëm nji herë nji varrë në shpatull, tue u rrëzue prej kalit ndërsa e rrethuen trimat shqiptar. Mbrenda pak sekondave e mblodhi vehten dhe vazhdoi luftën. Gjergj Kastrioti ishte i pamëshirshëm me anmiqtë por gjithmonë i gatshëm me falë ata që i kishin ba keq dhe që i kërkonin ndjesë. Besa shqiptare ishte parimi i kodit tonë moral që ai çmonte ma tepër, dhe nuk ishte punë që t'i shmangej edhe sikur të rrezikonte me bjerrë gjithçka. Në përgjigjen që i dërgoi Princit të Tarantos, i cili e ftonte me braktisë mbretin e Napolit në fatin e tij, Skënderbeu thoshte: "Na që kemi pa kaq të mira nga Naltmadhnija e Tij, i ndjeri mbret Alfons, do të baheshim me turp dhe do të na nxihej faqja si njerëz të pabesë dhe pa mirënjoftje sikur të mos i shtrinim dorën të birit në ditën që ka nevojë". Gjergj Kastrioti i kishte kushtue vehten liris dhe mirëqenjes së popullit me nji vetmohim të plotë. Qëllimi i tij ishte jo vetëm t'i mbronte nga sulmet e anmikut të huej por edhe t'i bashkonte si nji komb të pamvarun. Tue dashtë me veprue si nji prijës kombëtar dhe jo si nji shef feodal Skënderbeu shkaktoi anmiqsin e disa nga krenët ma të fuqishëm të Shqipnis, të cilët donin të ushtronin nji pushtet absolut në krahinat e tyne dhe nuk ngurruen të dezertonin në fazën ma të kritikëshme të luftës kundër Turqve. Gjergj Kastrioti ishte nji Katolik i divotshëm dhe i frymëzuem nga forca morale që ngriti valën e Kryqzatave në shekujt e maparshëm. Në çdo rast të jetës së tij ai u mundue të vepronte simbas urdhnave të fes kristiane. Dëshiri i tij ma i flakët ishte me fitue zemrat e njerzve me mirësin, drejtësin dhe bujarin e tij, se me i dominue me anë të frikës dhe të interesit material. Tue iu drejtue nji dit trimave shqiptar Skënderbeu u tha (simbas tekstit të Barletit përkthye nga Fan Noli):
"Kapedanë dhe ushtarë trima". S'është as e re, as e papritun pamja që kam sot përpara syve. Ashtu si ju kujtonja, ashtu ju gjeta, stërnipër të thjeshtë të një race të vjetër dhe bujare, trima dhe besnikë të patronditur të vendit dhe të mbretit tuaj. Edhe jam i lumtur tani që mund t'ju hap zemrën time. Ju thom pa u mburrur që, sa kam rrojtur, kam patur gjithnjë këtë mall për atdhenë dhe këtë dëshirë për lirinë. Kur më ftuat për këtë vepër nga shërbimi I Sulltanit, kisha në zemër atë dëshirë që kishit edhe Ju. Juve ndofta ju shkoi nga mëndja që e kisha harruar vëndin, edhe nderin, edhe lirinë, kur ju ktheva prapa të helmuar, pa ju dhënë asnjë shpresë dhe pa ju treguar asnjë ndjenjë bujare dhe shpirtmadhe. Po unë sillesha me atë mënyrë, se ashtu e deshte shpëtimi i juaj dhe i imi, se puna ish e tillë se duhej bërë dhe jo thënë, se e shikonja që kishit më tepër nevojë për frë sesa për shtyrje. Jua fsheha planet e mia dhe s'jua çfaqa dëshirën që kisha në zemër aq vjet, jo se s'u kisha besim, jo se s'jua dinja shpirtin, po se ju ishit të parët që e hothtë zjarrin dhe u futtë në këtë valle; po se puna duhej mejtuar thellë, se duheshin gjetur mjetet, se duhej zgjedhur koha e mirë. Ndryshe do të derdhej gjak më kotë dhe përfundimi do t'ish nji robëri me e keqe se e para. Dhe ahere çdo shpresë për të nesërmen fluturonte; se nji punë si kjo niset njiherë e mirë; dhe në mos vaftë mbarë, rasja dhe mjetet për ta nisur ikin e s'kthehen kurrë prapë. Prandaj s'ja tregonja planin tim as vetes sime dhe ruhesha mos me shkiste gjuha dhe më dëgjonin muret. Kam për dëshmor Hamzën, tim nip, që e kam pasur këshilltar, përkrahës dhe shok armësh, me ca të tjerë të pakë, me besnikërin e të cilve e vumë këtë plan në vepërim. Tani, ndonëse rronim e hanim bashkë dhe kishim një zemër dhe një shpirt, me gjithë këtë asnjë nga këta s'më kish dëgjuar kurrë të zë n'gojë atdhenë, lirinë dhe krishtërimin, gjersa ardhi rasa në betejë të Nishit. Lirinë mund ta kishit fituar me trimërinë tuaj nuk i mungojnë burrat, po ju pëlqeu ta prisni nga dora e ime, ndonëse vonë, se kështu ndofta desh vet i madhi Zot. Se është me të vërtetë çudi që trima kryelartë si ju, të rritur në liri, duruat kaq kohë robërin e barbarve, duke pritur të më shikoni një ditë në krye tuaj. Po vallë, a e meritonj këtë titull të bukur të çlironjësit që kini mirësinë të më jipni? Lirinë s'jua solla unë, po e gjeta këtu, në mes tuaj. Posa shkela këmbën këtu, posa dëgjuat emrin, renttë që të gjithë, më dualtë përpara kush e kush më shpejtë, sikur t'ishin ngritur nga varret atërit, vëllezërit, bijtë tuaj, sikur të kishte zbritë nga qielli vetë Perëndia. Më prittë me aq dashuri dhe gëzim, më sualltë aq shërbime të çmuara e pa numër, sa më bëtë më tepër ju robin tuaj sesa unë të lirë ju. Këtë mbretëri, këtë qytet nuk jua dhashë unë, po ju gjeta t'armatosur, lirinë e kishit kudo, në krahërore, në ballë, në shpata e në ushtat; si gardjan besnikë t'emëruar prej tim eti, ja ma vutë mbi krye këtë kunorë, ju ma dhatë në dorë këtë shpatë, ju më bëtë zot të kësaj mbretërije, të cilën ma ruajtët me aq besë, me aqë kujdes, me aq mundime. Shpjermëni tani, me ndihmën e perëndisë, që ta çlirojmë tërë Shqipërinë. Pjesën më të madhe, pothuaj tërë punën, e mbaruat: Kruja dhe tërë krahina e saj u fitua; Dibra dhe Malësitë u bashkuan me ne; anmikut s'i mbeti as emëri, as shënjat në fushat tona; qëndrojnë vetëm fortesat. Kam shpresë t'i marrim edhe këto me hir a me pahir, me dhelpëri a me trimëri, ndonëse garnizonet turke janë më të forta dhe kështjellat janë vendosur si shkëmbenj të ashpër dhe të paafruarshëm. Armiku është i rrethuar, i dëshpëruar, dhe s'i kanë mbetur veçse muret e fortesave. Po për këto do të këshillohemi e do të përfundojmë më nurë kur të vemi në vënt e kur të kemi armët në dorë dhe anmikun përpara, sesa tani për së largu dhe pa ditur se ç'kemi përballë. Do të nisim nga Petrela më parë, jo se kjo është më e lehtë për t'u fituar - përkundër është një fortesë prej natyre dhe ka një garnizon të fortë - po se ndodhet më afër kryeqytetit, dhe jam I sigurt që lajma e mirë e ngjarjeve në Krujë ua ka ngrirë gjakun armiqve. Të tmerruar nga trimërija e juaj dhe nga çkatërrimi I garnizonit të Krujës, ndofta do të na lëshojnë fortesën më të mirë; në mos, po do t'i shtrëngojmë të na e japin me të keq. Një gjë vetëm duhet të keni nër mënt: në mos e marrshim Petrellën, asnjë nga ne s' duhet të kthehet prapë i gjallë. Ngrehni pra flamurin përpara, dhe rrëfehuni burra si ngahera. Perëndia, si gjer tani, ashtu edhe paskëtaj, do të na ndilnmojë dhe do të na nxjerrë faqebardhë. 0 Burrani!"

Kujdesja për ushtërin ishte kasaveti ma i madh i Skënderbeut. Ai dijti me përfitue nga eksperjenca e vet pranë Sulltanit, tue krijue nji ushtëri të zgjedhun dhe të përhershme mbas modelit të Jeniçerve. Por ai nuk kishte nevojë me përdorë metodën barbare të grabitjes së djemve të mitun nga gjiu i familjes për me i mbyllë në kazermat, mbasi çdo Shqiptar lakmonte me shërbye si ushtar i përhershëm i prijësit t'adhuruem të kombit. Kjo ushtëri kombtare, që ishte rekrutue mbas listave të hartueme nga Skënderbeu vet, nuk kapërcente të dhjetmijët. N'at kohë nuk kishte as kazerma dhe ushtarët banonin nëpër shtëpijat e tyne. Kur vinte lajmi se nji ushtëri turke po i afrohej kufinit epej kushtrimi nga kështjella e Krujës dhe trimat e Kastriotit vraponin nëpër vendet që iu ishin caktue. Kryetarët e familjeve sunduese shqiptare, që kishin aderue në kombëtare në krye të forcave armate të tyne. Por faktori vendimtar në fitoret e Skënderbeut ishte garda e tij personale, e cila përbahej nga dy a tre mijë kalorës. Kjo ishte e vetëmja armë që mund t'iu bante ballë Turqve, të cilët ishin kalorës të lindun. Tue përdorë taktikën e sulmeve të befta me trimat e hypun në kuaj që shkonin si vetëtima, Skënderbeu shkaktonte rrëmujën dhe panikun në mes të kambsoris anmike, qoftë në marshim e sipër, qoftë kur kishte rrethue nji kështjellë. Në fushë të hapët ai manevronte në mënyrë që me drejtue ushtërin anmike në nji tokë të përshtatun, ku mund t'i vërsulej me kalorësit si shkaba dhe t'i grinte copë-copë. Gjithmonë në ballë të ushtëris gjatë këtyne betejave legjendare, Gjergj Kastrioti korrte fitoren vetëm me prezencën e tij, tue u futë tmerrin ushtarve t'anmikut. Turqët kishin të drejtë me i pasë frikën, mbasi Skënderbeu nuk njifte mëshirë kur ishte tue luftue. Kjo shpjegohet me faktin se anmiku ishte i tillë jo vetëm nga kombsija, por edhe nga feja, dhe kodi moral I Mesjetës nuk u vinte asnji kufizim kristjanve që luftonin kundër muhamedanve. Tue mos lypë nga të tjerët ma shum sesa ishte gadi të bante vet, Skënderbeu adhurohej nga ushtarët e tij, të cilët I bindeshin me nji vetmohim të plotë. Ai vet kujdesej mbas çdo fitoreje që seicili të merrte pjesën që i takonte nga plaçka e zanun prej anmikut. Ai u epte shpërblimin moral, që ishte ma i çmueshëm, atyne oficerve dhe ushtarve që ishin dallue ma tepër për guxim dhe trimni, tue i ftue në tryezën e tij dhe tue pi për shëndetin e tyne. Rrallë iu desht të përdorte autoritetin e tij si kryetar kundrejt misave të paris shqiptare, që luftonin ndën komandën e tij për kauzën kombtare. Ai imponohej gadi gjithnji me forcën e karakterit të tij, me gjykimin e pagabueshëm, me aftësin e tij si mjeshtër në artin e luftës dhe me shembullin që epte, t'ue dalë gjithmonë vet përpara. Por Gjergj Kastrioti nuk përbuzte kurr mendimin e prijësve të tjerë të luftës kombëtare. Para çdo beteje me randësi ai mblidhte këshillin e luftës që përbahej nga gjeneralët e ushtëris dhe pjestarët e Lidhjes Shqiptare dhe vendosnin së bashku planet strategjike mbas nji bisedimi të hapët dhe të imtë. Në rastin e rrethimit të Beratit më 1455, Skënderbeu iu përulë vendimit të shumicës me pranue ofertën për armëpushim të garnizonit turk megjithqë vet ishte i bindun se po bahej nji gabim fatal. Faktet e provuen se kishte pasë të drejtë dhe Skënderbeu e pagoi tue pësue të vetmen disfatë të karrjerës së tij. Fama e Gjergj Kastriotit ishte përhapë në tanë botën Kristiane. Ndërsa mbretën dhe krenë feodal t'Evropës ishin zhytë në grindje dhe rivalitete personale sa mos me pa rrezikun që kërcënonte mbarë Krishtenimin, shum 'njerëz të thjeshtë të atyne viseve ishin enthuzjasmue nga qindresa heroike e Shqiptarve ndën udhëheqjen gjenjale të fatosit kombtar. Shum qytetarë t'Evropës Kristiane, e tue përfshie edhe Anglezë, kishin vrapue në kështjellën e Krujës për të luftue si ushtarë të Gjergj Kastriotit. Nuk asht nji ekzagjerim me thanë se Skënderbeu ishte nga klasa e heronjve legjendar, të cilët penda e Plutarkut i ka ba të pavdekshëm. Kësaj i duhet shtue se Skënderbeu ishte pjestar i fundit i kësaj falange që nuk dinte se ç'asht frika dhe që jetonte për të luftue për idealin e liris dhe të mirën e nji populli që e kishte zgjedhë si prijës. Merita e tij ma e madhe asht se ai jetoi në praku i shoqnis moderne dhe se u frymzue nga feja kristiane. Gjatë nji çerek shekull, ai luftoi për të mos lanë që Shqipnija dhe Gadishulli Balkanik të ckeputeshin nga vathi I qytetnimit perendimor per disa shekuj.

Triumfi i fundit dhe vdekja e Skënderbeut

Sulltan Murati i II vdiq nji mot mbas orvatjes së tij me zaptue Krujën dhe në fronin e Perandoris hypi Sulltan Mehmet I 11. Si nji djalosh njizet vjeçar Mehmeti i nuk kishte shoqnue të jatin në speditën kundër Shqipnis dhe kishte vuejtë në sedrën e tij nga disfata. Kujtimin e ritiratës nga Shqipnija Mehmeti i II e kishte në zemër si plagë dhe nuk duronte që Gjergj Kastrioti të nderohej si gjenerali ma i madh i botës Kristiane, i cili kishte thye Turqët në luftë, tue prishë kësisoj famën e tyne si nji popull luftëtar që nuk dinte deri atëhere se ç'domethanë me humbë nji betejë. Përveç kësaj, Shqipnija e pamvarun ishte nji pengesë e padurueshme për ambicjen e tij me zaptue Romën dhe me e proklamue kryeqytet të Perandoris otomane.

Sulmin e parë Sulltan Mehmeti e drejtoi kundër Stambollit, të cilin e zaptoi me 1453. Kur u përhap lajmi se kryeqyteti lavdiplotë i Perandoris Bizantine u shkel nga Turqët, nji valë tmerri dhe pikëllinu shpërtheu nëpër Evropën. Bota Kristiane priste me ankth në zemër se ku do të ndalej hovi i këtij rrebeshi që kërcënonte me perla qytetnimin perëndimuer. Skënderbeu me nji grusht trimash Shqiptar kishte mbet si I vetmi prijës Kristian i Evropës lindore që nuk kishte lëshue armët. Prej vitit 1455 e deri më 1462, Sulltan Mehmeti dërgoi njimbasnji disa armata turke ndën komandën e gjeneralëve të tij ma të mire për të zaptue Shqipnin. Skënderbeu nuk I la as t'i afroheshin Krujës, por i shpartalloi të gjttha në luginat dhe rrypinat në mes të Dibrës dhe Ohrit.

Ndërsa presjoni i Turqve bahej gjithnji ma i randë me u përballue, Skënderbeu kishte ra në hall edhe nga intrigat dhe manevrat e Venedikut. Logjikisht, Republika e Shën-Markut duhej të formonte nji front të përbashkët me mbretin e Shqiptarve, mbasi Turqët sigurisht do të vërsuleshin kundër saj ditën që të kishin shtië Krujën në dorë. Kurse Skënderbeu u shtrëngue ta detyronte Venedikun me lidhë nji aleancë me të, tue krijue përshtypjen sikur kishte ba paqe me Sulltanin.


Më 1463 Mehmeti i II kishte fillue nji fushatë kundër Bosnjës në krye të ushtëris së tij. Lidhja Shqiptare vendosi me i dhanë fund luftës kundër Turqve tue nënshkrue më Sulltanin nji paqe fiktive me kushte që nuk dihen. Por, njikohësisht Skënderbeu lajmëroi Papën se ishte gadi me rifillue luftën kurdoherë që ta shifte të nevojshme. Venedikasit u alarmuen dhe aleanca e tyne me Gjergj Kastriotin u nënshkrue po at vit. Në bazë të këtij traktati Skënderbeu u angazhue t'i shpallte luftë Turqis, ndërsa Venediku u zotue t'i jepte nji ndihmë të përshtatun. Nji kontigjent venecjan I përbamë nga 1300 ushtarë dhe kalorës u dërgue në Shqipni bashkë me 2000 dukatë për të mbulue shpenximet e luftës. Djali I Skënderbeut, Gjon Kastrioti, muer privilegjin e trashëguem të nji qytetari të Venedikut dhe u ba antar i Këshillit të Madh të paris venecjane.

Fill mbas nënshkrimit të marrëveshjes në mes të Venedikut dhe Skënderbeut, Papa Piu i II u bani nji thirrje të gjith Kristianve me marrë kryqin kundër Turqve. Mjerisht apeli i tij ra në veshë të shurdhën. Dukej sikur asnjeri nuk ishte I interesuem me mbrojtë Krishtenimin. Deri edhe Ferdinandi i Napolit, për të cilin Gjergj Kastrioti shkoi vet me luftue, nuk muer pjesë në Kryqzatë. Piu i II, tue vue gjith besimin e tij ne Skënderbeun dhe në mbretin e Hungaris Mathias Korvin, u nis për në Ragusë që ishte caktue si piknisja e shefave kristian për të lançue Kryqzatën. Fati i zi e deshi që ai të vdiste rrugës dhe,
bashkë me të, u varros shpresa e fundit e nji fronti të përbashkët kundër anmikut otoman. 1 goditun deri në thelbin e zemrës nga kjo vdekje e papritun, Skënderbeu ndaloi menjiherë pregatitjet për me shkue në Raguzë. Por ai i kishte shpallë luftë Sulltanit të nesërmen e ditës kur Papa bani thirrje për Kryqzatën kundër Turqve. Kështu që Shqipnija kishte ngelë vetëm përballë sunduesit otoman të ndezun pishë, tue pasë si aleatë Venedikun, që pak mund t'i besohej. Pa bjerrun kohë, Sulltan Mehmeti nisi Ballaban Pashën në krye të ushtëris turke për të shembë reduktin e fundit të rezistencës kristiane në kët anë të Andriatikut. Ballaban Pasha ishte nji renegat* Shqiptar, i cili e njifte taktikën luftarake të Skënderbeut dhe reflekset* e tij në sheshin e betejës. Nji dyluftim për vdekje në mes të këtyne dy prijësve vazhdoi katër vjet pa nji fitore të plotë për asnjanën palë. Ishte pikërisht gjatë fushatës së pare kundër Ballaban Pashës që Skënderbeu muer varrën e parë dhe të vetme. Të dy ushtërit ishin perleshë afër kështjellës së Stefigradit. Skënderbeu si gjithmonë iu printe trimave Shqiptarë atje ku lozej fati I luftës. Kali i tij u plagos randë dhe heroj kombëtar u përplas në tokë dhe vrau supin tue u përpjekë mbas cungut të nji peme. Për nji minutë i ra të fikët nga dhimbja e madhe. Roja e tij e rrethoi nga çdo anë, ndërsa Turqët sulmonin me rrëmbim. Me nji përpjekje gadi mbinjerzore luani I Arbnis u çue në kambë, hypi mbi nji kale tjetër dhe u vërsul kundër anmikut të mahnitun dhe të tmerruem. Në ndeshjen e dytë me Ballaban Pashën, Turqët zunë rob disa nga gjeneralët ma të mirë të Skënderbeut, ndër të cilët edhe vet Moisiun e Dibrës. Me urdhën të Sulltanit ata pësuen nji vdekje të llahtarshme tue iu rrjepë lëkura për së gjalli. Mbarë kombi shqiptar i vajtoi si martirë të atdheut. Në betejat e mapastajme, Shqiptarët e xhindosun nga zemrimi, nuk lanë ma gjallë asnji Turk që ra në duert e tyne. Sulltan Mehmetin, që kishte zaptue Stambollin, nuk e nxinte ma vendi. Ai u nis vet në krye të nji ushtërije prej 200.000 vetësh për me i dhanë nji mësim të fundit këtij kombi të vogël që nuk ndigjonte me iu përulë. Sa muer lajmin, Gjergj Kastrioti vrapoi për me u kapë me fuqin invaduese sa ma larg kah lindja. Mbrojtja e kështjellës së Krujës i ishte besue Tanush Topijës. Me gjith pengesat që I vuni fuqija e lehtë shetitëse e Skënderbeut, ushtërija turke mërrijti para mureve të Krujës dhe topat filluen me vjellë gjylet e tyne prej guri. Mbrojtësit e fortesës simbolike nuk i tronditën topat dhe as që I tërhoqi ari i Sulltanit. Ky i fundit, tue pa se fitorja nuk ishte as për sot, as për nesër, u largue nga Shqipnija tue lanë Ballaban Pashën me vazhdue rrethimin e Krujës. Ai kuptoi nji gja: me mundë Shqiptarët nuk ishte punë aq e lehtë sa me zaptue Stambollin, prandaj u kthye në kryqytetin e tij për të pregatitë nji speditë në shkallë edhe ma të gjanë. Po në at kohë, Skënderbeut nuk i kishte mbetë ma veçse trimnija dhe vullneti mos me u përulë derisa kishte fuqi të luftonte. 1 dishpruem nga apathija dhe verbnimi që mbretnonin në botën Kristiane, ai u vesh si ushtar i thjeshtë dhe shkoi vetëm në Romë për me kërkue ndihmë. Peshkopë dhe Kardinalë duelën me e pritë dhe nji turmë e madhe Romakësh e brohoriti me enthuzjasmë. Në nji ceremoni të shkëlqyeshme që u mbajtë në Bazilikën e Shën-Pjetrit, Papa Piu i n i dha me dorë të vet nji shpatë nderi dhe nji qylahe të bekueme. Por si ndihmë financjare për të vazhdue luftën, u mblodhën vetëm 7000 dukatë. Prej Rome, Gjergj Kastrioti shkoi në Napoli, ku mbreti i dha nji shumë të hollash dhe, aq sa kishte, armë dhe pajime lufte. Ndërkaq, rrethimi i Krujës vazhdonte dhe gjëndja e të rrethuemve ishte ba e padurueshme. Skënderbeu porsa u kthye në atdhe nxuer shpatën dhe u turr kundër anmikut nga malet përmbi Krujën që mbajnë sot emnin e tij. Ballaban Pasha u zue në pritë dhe vdiq nga plagët që muer n'atë ndeshje. Armata turke mbeti pa udhëheqës dhe u shkatërrue. Shumica e ushtarve të Sulltanit u vranë dhe fare pak muejtën me dalë gjallë nga Shqipnija. Shqiptarët nuk patën kohë me marrë frymë, kur nji tjetër ushtëri turke u çfaq përsëri para mureve të Krujës. Por edhe kët herë fortesa legjendare nuk u dorzue. Sulltani i tërbuem i dha urdhën ushtëris me djegë e shkretue viset e Shqipnis ku arrinte dora e saj. Por falangat e vetëtimta të Gjergj Kastriotit e ndoqën anmikun kamba-kambës tue ba kërdin në radhët e tij. Mbas dy javë që kaluen me plaçkitje dhe shfarime, Turqët me Sulltanin në krye u kthyen në Stamboll të brengosun nga pikëllimi i disfatës. Ky ishte triumfi i fundit i Skënderbeut. Nji mot ma vonë, me 17 Kallnuer 1468, heroi i ynë kombëtar, që kishte dalë I pacënuem nga gjith ato beteja, u mposhtë nga nji ethe e mallkueme që nuk i gjindej dermani. Ai kishte shkue në Llesh me kryesue nji kuvënd të Lidhjes Shqiptare për të shestue plane që të nxirrej anmiku prej Shqipnis. Prijësi i pazëvëndësueshëm la kët botë para se Kuvendi të merrte ndonji vendim. Akti i tretë i tragjedisë shqiptare u luejtë pa të, dhe epilogu ishte ai që mund të pritej.

Gjergj Kastrioti u varros në Kathedralen e Shën Kollit në Llesh, të cilën e kishte rindërtue pak vjet ma parë. Kombi shqiptar derdhi lotët çurk, tue vajtue mbretin e adhuruem që i kishte shërbye gjatë nji çerek shekullin si mburojë e pathyeshme, dhe që kishte fitue dhe admirim në çdo skaj t'Evropës me fitoret e tij të habitëshme që dukeshin gadi si nji mrekulli e Zotit. Nji gojdhanë thotë se Sulltani Mehmeti i 11, kur muer lajmin e vdekjes së fatosit shqiptar bërtiti: "Mjer Krishtënimi që ka bjerrë shpatën dhe mburojën e tij. Tash, ma në fund, Evropëa dhe Azija janë për mue. Ruejna Zot që të kemi anmik nji tjetër luan si ai". Dhjetë vjet mbas vdekjes së Skënderbeut, Turqët hynë në Llesh, çelën varrin e tij dhe bane hajmali me copa nga eshtnat e tij, tue besue se nuk do t'i vriste as shpata, as shigjeta, mbasi ishte përhapë kudo besimi se ai vet nuk mund të vritej nga nji armë e dorës së njeriut. Kjo asht aq e vërtetë saqë, pak kohë mbas vdekjes së Skënderbeut, nji ushtëri turke që ishte tue invadue krahinat e Shkodrës, muer arratin në panik e sipër kur u përhapë lajnu se Skënderbeu po iu printe Shqiptarve. Donika dhe Gjon kastrioti shkuen në Napoli. Për dhjetë vjetë të tjerë flamuri me shkabën dykrenore valoi mbi kështjellën e Krujës. Mbrojtjen e siguronin trimat Shqiptarë ndën Lek Dukagjinin dhe nji kontigjent venecjan ndën komandën e Kontarinit. Fortesa krenare e Gjergj Kastriotit ra në duert e Turqve me 16 Qershuer 1478 mbas nji rrethimi të gjatë që kërcënonte me shfarue banorët nga urija dhe lëngatat, ndërsa Kontarini ishte vra dhe Lek Dukagjini kishte zanë shtratin, I pazoti me lëvizë. Me gjith premtinun solemn të Sulltan Mehmetit me shpëtue jetën e trimave shqiptarë, asnji burrë nuk mbet gjallë dhe gratë dhe fëmijt u zvarrisen në skllavëri. Ky ishte fundi tragjik i luftës epike që heroi legjendar i Shqiptarve bani për nji çerek shekulli kundër invazionit otoman. Fjalën e fundit mbi vëndin e Skënderbeut e kanë thanë dy Papë, Kalikst i III dhe Piu i II, dhe verdiktin e tyne e ka konfirmue historija. Piu i II shkruen kështu në Komentarët e tij: "Ai kaloi gadi gjith jetën e tij tue luftue për kauzën Kristjane. Asht zor me gjetë nji prijës Kryqzate që mund të krahasohet me të". Papa Kalikst I II ka përmbledhë me kët fjali të goditun randësinë historike të luftës së Skënderbeut: "Si nji pendë e patundëshme, ai ndaloi furin e sulmeve turke dhe I pengoi të zaptonin Evropën Kristjane". Mandej e tanë Evropa shprehu admirimin e saj me nji rast ose me nji tjetër edhe për disa shekuj me radhë. Në librin e lutjeve të Mbretneshës Elizabeth të Anglis botue më 1559, dita e vdekjes së Skënderbeut mban kët shënim: "17 Kallnuer. Si sot vdiq princi i mire Skënderbeu, Mbret i Epirit dhe shfarues I Turqve". Më 1597, fisniku francez Jacques de Lavardin (Zhak dë Lavardin) shkroi biografin e plotë të Skënderbeut. Vepra e tij, bazue kryesisht në Barletin, asht frymëzue nga dashurija dhe admirimi i kulluet për heroin tonë kombëtar. Në Parathanjen e tij, Lavardini i drejtohet aristokracis franceze me kto fjalë: "Kjo asht jeta e Gjergj Kastriotit, i quejtun Skënderbe nga Turqët, Mbreti i Shqiptarve, emni i pavdekshëm I të cilit meriton pa fjalë të përmendet në tempullin e Kujtimit". Vepra e Lavardinit inspiroi poetin francez Ronsard me shkruejtë nji vjershë kushtue Skënderbeut. Mbasi kujton ngadhnjimet e lashta të Epirit, poeti vazhdon:

"... Dhe Skmderbeu mundës i Skithve
Që prej gjith Azis, Ungjillin kanë dëbue
O ti, nder i këtij shekulli
Oshqipiar i shënuem prej Fatit
Dora jote mundi Turcjët njizet e dy herë
Shtine tmerrin në rradhët e tyne,
I bane me lanë eshtnat në muret e Kështjellës.
Por ti do të kishe vdekë, i harruem nga njerzimi,
Sikur përpjekja e devotëshme e të ditunit
Lavardin
Të mos kishte përjetësue betejat e tua..."



Sir William Temple, burrë shteti dhe shkrimtar politik anglez i shekullit të XVII, e ven Gjergj Kastriotin në rradhën e prijësve luftarak dhe Perandorve luftëtar ma të mëdhenj të historis. Në nji vepër mbi Virtytet Heroike, ai shkruen: "Gjergj Kastrioti, Princi i Epirit, i njoftun zakonisht me emnin Skënderbe, si dhe Hunjadi, nënmbret i Hungaris, janë dy gjenerala ngadhnjimtarë dhe burra me karakter të naltë që luftuen sa qenë gjallë si çempjonë të Krishtenimit. Ata ishin ba tmerri i Turqve dhe, tue pasë vetëm nji fuqi të vogël ushtarake, u banë ballë me sukses për kaq vjet sulmeve të përsëritun të gjith ushtëris otomane". Voltaire shkrojti më 1754: "Sikur Perandorët e Bizantit të kishin qenë si Skënderbeu, Perandorija Romake e Lindjes nuk do t'ishte çdukë". Gjenerali kanadez VVolfe, nji ekspert mbi historin e luftrave shkrojti me 1756: "Skënderbeu ua kalon të gjith prijësve ushtarakë të lashtë dhe modernë si udhëheqës i nji armate të vogël defensive". Historiani i famshëm Eduard Gibbon që ka shkruejtë veprën klasike mbi "Dekadencën dhe Çdukjen e Perandoris Romake" dënon Skënderbeun pse dezertoi Sulltanin, mohoi fen muhamedane dhe I bani luftë bamirësit të tij. Ai e gjykon Skënderbeun mbas parimeve morale të shekullit të XVIII, tue harrue se tre shekuj ma parë bahej nji luftë për vdekje

Nga ILIR KONTI

Skënderbeu, Mbreti Luftëtar i Shqipërisë
Nga Brunilda Ternova
“Fati i një njeriu u trasformua në një betejë epike për lirinë e kombeve, lavdia ka një çmim të tmerrshëm.”
Filmi dokumentar “Skënderbeu – Mbreti Luftëtar i Shqipërisë” (eng. Scanderbeg -Warrior King of Albania ) rindërton portretin e heroit kombëtar shqiptar Gjergj Kastrioti Skënderbeut, bazuar kryesisht në veprën “Historia de vita et gestis Skanderbegi, epirotarvm principis” shkruar rreth 1508 dhe 1510 nga murgu shqiptar Marin Barleti.
Për të rikujtuar historinë e asaj epoke, janë përfshirë një sërë materialesh dhe intervistash me një panel ekspertësh dhe historianësh shqiptarë e të huaj të mesjetës së vonë. Shkruar nga Nua Gjelaj dhe me regji të Nick Gjonaj, premiera e filmit dokumentar u shfaq në Nju Jork më 11 shkurt 2007. Të dy u takuan rastësisht në vitin 2002, në sajë të një pikture mbi Skënderbeun, realizuar dhe të vënë në shitje nga Gjelaj e cila u ble më pas nga Gjonaj. Pas disa takimeve me ç’rast biseduan mbi interesat e tyre kulturore të përbashkëta dhe mbi admirimin personal që kishin për figurën e Skënderbeut, u angazhuan për pesë vjet rresht në prodhimin e këtij dokumentari.
Projekti fillimisht kishte nisur si një nismë personale e Gjelaj dhe Gjonaj që bashkarisht vendosën të themelonin “Illyria Entertainment Group” me qëllim promovimin e kulturës shqiptare. Pas një periudhe kohe, për shkak të mungesës së fondeve, i’u drejtuan për ndihme shoqatave shqiptare në Shtetet e Bashkuara të cilat fatkeqësisht ose nuk ishin të gatshme për ti mbështetur ose nuk kishin mjetet financiare për ti ndihmuar. Por këmbëngulja u tregua e dobishme. Shumë qytetarë amerikanë me origjinë shqiptare të cilët dëshironin realizimin e projektit të tyre, i kontaktuan me e-mail për ti ndihmuar financiarisht. Gjatë kësaj periudhe, hyn në skenë edhe producentja ekzekutive e dokumentarit Tringa Gojcaj, agjente e pasurive të paluajtshme, e cila u siguroi mbështetjen financiare që i dha projektit një shtyse të madhe përpara. “Kur u takova me Nikun dhe Nuan, pashë se dy të rinjtë kishin përfunduar në një qorrsokak për një projekt të cilin e kishin shumë përzëmër. Ne nuk i’u futëm këtij projekti për tu pasuruar, por jemi vërtetë të bindur se kjo histori është jashtëzakonisht e rëndësishme dhe duhet të tregohet për tu njohur” – tregon Gojcaj mbi takimin e saj me dy prodhuesit.
Janë rrënjët në bazë të projektit të tyre. Regjizori Nik Gjonaj, pasardhës i një familje emigrantësh shqiptarë në Detroit, i dashuruar me kinematografinë dhe me trashëgiminë kulturore shqiptare, prej kohësh dëshironte të realizonte një film për Skënderbeun. “Gjergj Kastrioti është Shqipëria dhe Shqipëria është Gjergj Kastrioti. Ai është thelbi i asaj që shqiptarët duan: lirinë dhe nderin. Ishim shumë të interesuar të kapnim elementët mitologjikë dhe njerzorë të këtij njeriu legjendar. E njohim si një ushtar të madh, por gjithashtu donim të shihnim edhe aspekte të tjera të jetës së tij, për të patur një portret të plotë të mitit dhe të legjendës.” – tregon Gjonaj në lidhje me dokumentarin.Ndërsa Nua Gjelaj zbulon mesazhin themelor të dokumentarit të tyre: “Ideja e betejës së humbur kundër një fuqie shtypëse tregon se njerëzit janë të prirur për t’i bërë ballë, sepse është më mirë të kesh një qeveri tënden të keqe sesa një pushtues të huaj të mirë. Dhe kjo është pikërisht mesazhi që mishëron idenë e filmit, pra, që askush nuk mund të imponojë bindjet e tij se si të tjerët duhet të jetojnë. Historia nuk mund të rishkruhet, por të paktën mund të mësojmë nga ajo.”
Gjelaj, është një emigrant i brezit të parë. I lindur në ish-Jugosllavi emigron në SHBA në vitin 1972, si fillim në New York e më pas në Michigan ku aktualisht banon. I diplomuar në Wayne State University po aty përfundon masterin në Histori për periudhën e mesjetës se hershme të Evropës Lindore. Skenarist dhe drejtor artistik i dokumentarit, ishte ai që u dokumentua në arkivat historike duke hulumtuar dokumentet shqiptarë dhe të huaja mbi heroin për të përpiluar skenarin. Së bashku me Katerina Boçin, ishte përgjegjës për hartimin dhe përgatitjen e kostume, helmetave, shpatave, veshjeve dhe sjelljen e karaktereve – një tjetër sfidë e vështirë për tu përballuar.
Bashkë-prodhuesit duan në të ardhmen ta transformojnë dokumentarin në një film me metrazh të gjatë. Qëllimi i tyre është që të nënshkruajnë një kontratë me një shtëpi të madhe prodhuese kinematografike hollywood-iane për realizimin e filmit. Ndërkohë, janë duke punuar në një projekt të ri: dokumentarin “Illyria” i cili do të merret në mënyrë të veçantë me kulturën dhe historinë ilire nga një perspektivë e re. Ky projekt ka për qëllim që të jetë një dokumentacion i rëndësishem i kontributit të Ilireve në qytetërimin europjan dhe perëndimorë, përpara rënies së Greqisë së lashtë dhe lindjes së Romës. Çmimet e marra
Të dyja çmimet prestigjioze të fituara nga “Illyria Entertainment Group” në seksionin e dokumentarëve në dy gara ndërkombëtare, në mesin e mijërave të tjerë, kanë bërë që të dy prodhuesit të shijojnë frytet e punës së tyre. Vepra është vlerësuar si dokumentari më i mirë historik dhe biografik në “The Telly Awards”, duke fituar Çmimin e Argjëntë ndër 18.000 realizimet e tjera; ndërsa në “International Davery Award” fitoi Çmimin e Artë, ndër 15.000 realizime.
Është një film dokumentar që në mënyrë modeste është përpjekur të plotësoje boshllëkun e krijuar në filmografinë shqiptare për figurën e heroit tonë kombëtar, duke ringjallur historinë e popullit shqiptar. Kujtojmë këtu se filmi i parë dhe i vetëm i realizuar mbi figurën e tij kolosale është ai me titull “Luftëtari i Madh Skënderbej” (ang. The Great Warrior Skanderbeg) i vitit 1953 në bashkëpunim me regjizorin sovjetik Sergei Yutkevich , i nderuar edhe në Festivalin e Kanës.Aktoret dhe paneli i historianëve
Për personazhet e dokumentarit, Gjonaj dhe Gjelaj, kanë zgjedhur një ekip aktorësh të rinj e të talentuar. Anton Gojcaj interpreton rolin e Skënderbeut, Iliriana Sinishtaj atë të bashkëshortes Donika Kastriotit dhe në rolin e murgut shqiptar Marin Barleti eshte Zef Lulgjuraj. Interpretojnë gjithashtu në rolet e tjera dytësore Tom Ivanaj, Mirash Gjelaj, Mario Malotaj, Gjergj Micakaj, Luke Micakaj etj. Xhirimet janë bërë në Michigan, Londër, Vjenë, Shqipëri, Kosovë dhe Romë.
Ngjarjet historike të periudhës dhe figura e Skënderbeut janë rindërtuar me ndihmën e një paneli historianësh shqiptarë dhe të huaj si Dr David Nicolle – Nottingham University, Dr Musa Ahmeti – Studjes në Arkivat Segrete të Vatikanit, Kenneth Walters – Wayne State University, Jahja Drancolli – Profesor i Historisë në Universitetin e Prishtinës në Kosovë, Dr Isa Blumi – New York University, Prof Kristo Frashëri – Profesor i Historisë në Universitetin e Tiranës, Oliver Schmitt – Universiteti i Vjenës, David Abulafia – Profesor i Historisë së Mesdheut në Universitetin e Kembrixhit.
Analize e shkurtër ilustruese
Forcimi i feudalëve dhe i princave shqiptarë, si rezultat i një procesi të gjatë dhe të dhimbshëm zhvillimi politiko-social dhe ekonomiko-kulturor që filloi në shekullin e IX –të A.D., solli formimin e principatave feudale në rajone të ndryshme etnike shqiptare. Pozita gjeografike e Shqipërisë, e gjendur midis lindjes bizantine dhe perëndimit katolik, i kishte ndarë shqiptarët kryesisht në dy besime fetare: në veri katoliket dhe në jug të krishterët ortodoksë. Përveç kësaj ndarjeje, për më tepër, feudalët shqiptarë luftonin edhe kundër njëri-tjetrit për të zgjeruar territoret e sundimeve të tyre në kurriz të principatave të tjera më të dobëta.Situata e principatave shqiptare komplikohet më tej nga ndërhyrjet e Perandorisë Osmane dhe Republikës së Venedikut – që do të rezultojnë shkatërruese për fatin e tyre. Midis qytetërimeve në konflikt të Lindjes dhe të Perëndimit, fillon të përvijohet në horizontin oriental plani i një perandorie universale islamike. Pa mëshirë Perandoria Osmane do të gllabërojë popuj dhe kombe, duke zgjeruar ndërmjet 1300 dhe 1481 A.D., pushtimet e saja nëpërmjet luftërave, aleancave dhe dyndjeve. Kjo edhe në sajë të kolapsit dhe degradimit të sistemit kulturor dhe ushtarak të Perandorisë Bizantine që e kishte humbur tashmë ndikimin e dikurshëm.
Një nga figurat e mëdha që dalloheshin ndër princat e fuqishëm shqiptarë të asaj kohe, ishte Gjon Kastrioti – Princi i Krujës dhe i Matit -, të cilit në 1423 A.D. osmanët do ti marrin peng katër fëmijët. Midis tyre edhe Gjergj Kastrioti Skenderbeun i lindur në 1405 A.D. I grabitur forcërisht nga gjiri i familjes dhe nga atdheu i tij, princi i ri u dërgua në pallatin e Sulltanit ku do te bëhet një ndër mjeshtërit komandantë më të shkëlqyer të kohës së tij. I zhveshur nga emri i tij shqiptar dhe i detyruar të pranojë fene islamike, sulltan Murati II do ti japë Gjergj Kastriotit titullin “Skënderbeu” për nder të Aleksandrit të Madh të Maqedonisë (Emathia), si një tregues i qartë i marrëdhënieve të lashta etno-gjuhësore që lidhte keto dy figura. Emri “Iscander” në gjuhën turke do të thotë “Aleksandër” dhe “Bej” do të thotë “Princ”.
Historianët e lashtë na kanë lënë dokumente që dëshmojnë se Aleksandri i Madh ishte i biri i mbretit të Maqedonisë Filipit II-të dhe Olimpias, një princeshë ilire Epiriote e bija e mbretit ilir Neoptoleme I. Si dëshmi të kësaj lidhje të lashte sjellim një ekstrakt domethënës nga korrespondenca e zhvilluar midis Skënderbeut dhe Princit të Tarantos, nga libri “Turqit dhe Historia e Skënderbeut” e shkrimtarit francez Pagnel, të shekullit të XV-të A.D.:“… Për më tepër, ju ofenduat popullin tonë dhe e krahasuat me “dele Shqiptare” dhe sipas zakonit tuaj mendoni për ne me terma fyes. Siç e treguat dhe vetë me dijet tuaja të mangëta, ju nuk keni ndonjë njohuri mbi racën time. Të paret e mi ishin nga Epiri, nga ku lindi Pirro, forca e të cilit nuk mundi të mposhtej nga përpjekjet e Romakëve. Ky Pirro, të cilin Taranto dhe shumë vende të tjera të Italisë e mbështetën me ushtri. Unë nuk kam nevojë të flasë për Epirotët. Ata janë burra shumë herë më të fortë se tarantinët tuaj, një lloj specie burrash të lagësht që kanë lindur vetëm për peshkim. Nëse ju doni të thoni se Shqipëria është pjesë e Maqedonisë, unë mund të pohojë se shumë nga paraardhësit tanë ishin fisnik që shkuan larg deri në Indi nën komandën e Aleksandrit të Madh duke i mundur të gjithë ata popuj. Nga ata burra rrjedhin këta që ju keni quajtur dele. Por natyra e gjërave nuk ka ndryshuar: Përse burrat tuaj ikin nga sytë këmbët përpara këtyre ‘deleve’?…”
Për të mos folur për përkrenaren që mban simbolin pellazgjik të dhisë Amalthea, që sipas mitit ka ushqyer me qumësht Zeusin fëmijë, si dhe për inicialet * IN * PE * RA * TO * RE * BT * (Jhezus Nazarenus * Principi Emathie * Regi Albaniae * Terrori Osmanorum * Regi Epirotarum * Benedictat Te), që do të thotë “Jezusi i Nazaretit bekon Princin e Emathis, Mbret të Shqipërisë, Terrorr i Osmanëve, Mbret i Epirit”. Është e rëndësishme për tu kuptuar se në mesjetë përkatësia etnike “maqedonas” dhe “epirotë” ishte sinonim me atë “shqiptarë” sipas dijetarëve.
Në fjalën e tij në dokumentar, Prof Jahja Drancolli, thekson faktin se Skënderbeu ishte marrë peng në një moshë të rritur, kur identiteti dhe personaliteti i tij ishin tashmë të formuar mirë, duke nënvizuar se ishin aftësitë e tij strategjiko-ushtarake që u kopjuan më pas nga sistemi ushtarak i Perandorisë dhe jo e kundërta. Ky aspekt del në pah që në fillim të dokumentarit nga Prof David Nicolle i cili shprehet se osmanët kopjuar shumë gjëra nga vendet e pushtuara duke përfshirë edhe veshjet, traditat, kulturën, etj., si edhe strategjitë ushtarake të luftës. Kjo është një nga arsyet pse makina më e fuqishme politike dhe ushtarake e asaj kohe nuk ishte në gjendje të mposhte shqiptarët, as me forcë, as me sasinë e trupave të dërguara, as me taktikat ushtarake e as me teknologji apo me para. Jo vetëm kaq, por gjatë atyre 25 viteve të rezistencës së armatosur shqiptare, Perandoria Osmane u mposht në mënyrë vendimtare dhe të vazhdueshme, duke treguar se cilësitë intelektuale, politike, ushtarake e sidomos morale dhe civile të shqiptarëve ishin superiore në çdo aspekt në krahasim me përgatitjen standarde të Perandorisë Osmane.
Shoqëria shqiptare në shekullin e XV –të A.D., tashmë zotëronte cilësinë kryesore të një komuniteti për të ndërtuar një Komb dhe një Shtet: vetëdijen se kush ishin, njohjen e rrënjëve të tyre të lashta iliro-pellazgjike dhe si rrjedhojë lidhjen me të kaluarën e tyre. E gjithë kjo ishte rezultat i një procesi të gjatë që kishte nisur para krijimit të Principatës së Arbërit në shekullin e XIII –të. Në këtë kontekst, synimet e Skënderbeut nuk ishin vetëm ato të krijimit të një Shteti shqiptar në periferi të Perandorisë Osmane, por të shkatërrimit të perandorisë për të formuar Mbretërinë Shqiptare në Ballkanin Perëndimor, për të ringjallur në këtë mënyre ditët e lavdishme të Pirros – mbret i Epirit, dhe të Justinianit – perandor i Bizantit, pasardhës i të cilëve ishte në kuptimin e plotë të fjalës.
Skënderbeu krijoi Lidhjen e parë Kombëtare Shqiptare në 1444 A.D. në Lezhë, me qëllim bashkimin e të gjitha territoreve shqiptare në një Shtet kombëtar të vetëm, bazuar në trashëgiminë kombëtare etno-gjuhësore që i bashkonte, ndryshe nga vendet e tjera të Ballkanit që shekuj më vonë gjatë krijimit të shteteve të tyre u bazuar në përkatësinë fetare. Ashtu si e specifikon me të drejtë edhe profesor Kristo Frashëri, shtylla kryesore ku bazohet e gjithë rezistenca shqiptare ishte fakti i padiskutueshëm se shqiptarët ishin të vetëdijshëm se ishin një Komb i mirë-formuar e shumë kohë para mbërritjes së osmanëve në Ballkan. Përndryshe nuk do të kishim qënë në gjendje të përballonim pushtimin osman dhe të pengonim për një kohë të gjatë asimilimin.
Rezistenca e Skënderbeut kishte rezonancë të madhe në Perëndim, atje ku aspironin një hero të madh triumfues në luftën për mbijetesë kundër Perandorisë Osmane. Dhe në fakt, dokumentet e arkivave, gjykimet e bashkëkohësve të tij si Papët e Romës apo familjet mbretërore me të cilët Skënderbeu kishte nënshkruar aleanca, Iluminizmi dhe Humanizmi Europian, historiografia, etj., lënë të kuptosh se ai ishte një nga figurat më të rëndësishme në Evropën Jug-Lindore të kohës së tij.
Është me rëndësi të madhe për tu kuptuar se shqiptarët me rezistencën e tyre kundër Perandorisë Osmane sakrifikuan vendin e tyre për të shpëtuar qytetërimin perëndimor nga pushtimi turk; shpëtuan po atë qytetërim perëndimor që i braktisi në fatin e tyre tragjik për 400 vjet. Gjergj Kastrioti Skënderbeu ishte me siguri një njeri, por historia qe na ka lënë dhe kemi trashëguar nuk e bëjnë një njeri të thjeshtë e të zakonshëm, por një legjendë të gjallë që do jetojë ndër shekuj. Ai ishte modeli dhe simboli i një kauze të drejtë: liria kundër skllavërisë, arsyeja dhe rregulli politik kundër shtypjes, vlera këto të përvetësuara më pas nga filozofia Iluministe.
Kontributi i tij nuk humbi e nuk vdiq bashkë me të, përkundrazi, u bë burimi kryesor i Rilindjes Shqiptare dhe i përpjekjes sublime për pavarësi. Ai ishte dhe mbetet thelbi i identitetit kombëtar, i trashëgimisë shpirtërore dhe i vetëdijes bashkëkohore të çdo shqiptari.

"Skënderbeu, Mbreti Luftëtar i Shqipërisë"
me
" Gjergj Kastrioti - Skenderbeu"
temat u bashkun

Skënderbeu (emri i vërtetë: Gjergj Kastrioti) lindi në vitin 1405 dhe vdiq më 17 janar të vitit 1468. Është Heroi Kombëtar i shqiptarëve, figura më e shquar në historinë e shqiptarëve.
Gjergj Kastrioti ishte djali më i vogël i Gjon Kastriotit dhe i princeshës Vojsava, fëmija i fundit midis 4 djemve dhe 5 vajzave. Mendohet se lindi më 6 maj 1405 në Mat. U mor peng si nizamë pas thyerjes së të atit nga Sulltan Murati më 1421 dhe u dërgua në oborrin e Sulltanit në Adrianopojë. Atje, zgjuarsia dhe shkathtësia e çuan Gjergjin në shkollën e sulltanit (içogllanëve) që përgatiste komandantë e nëpunës.
Natyra i kishte dhënë dhunti mendore e fizike. Atje mori emrin Iskënder (Aleksandër). Pas mbarimit të shkollës, Gjergj Kastrioti "(Skënderi)" kreu detyra ushtarake në Ballkan e në Azinë e Vogël, duke u dalluar për trimëri dhe për këtë arsye iu dha titulli bej që do të thotë princ ose fisnik pra Skënderbeg do të thotë Aleksandri princ ose fisnik. Ai nuk e harroi vendin e tij të dashur dhe priste me padurim rastin të kthehej në tokën që e lindi. Me vdekjen e të atit, ai shpresonte t'i zinte vendin, por në fakt sulltani e emëroi sanxhakbej jashtë tokave shqiptare. Skënderbeu nuk hoqi dorë nga ideja për t'u kthyer në Shqipëri në fronin e të atit, deri në vitin 1443 kur ai u nis kundër Janosh Huniadit nën komandën e bejlerbeut të Rumelisë.
Më 3 nëntor 1443 në afërsi të Nishit, u ndeshën dy ushtritë. Ushtria osmane u shpartallua dhe u tërhoq në panik. Skënderbeu filloi të zbatonte planin e kryengritjes, së bashku me 300 kalorës shqiptarë e me të nipin Hamza Kastrioti, u kthye në Dibër, ku populli e priti si çlirimtar. Mori masa për përforcimin e rrugëve nga mund të vinin osmanët, dhe prej andej iu drejtua Krujës. Me një ferman të rremë shtiu në dorë qytetin e garnizonin dhe kështu më 28 nëntor 1443 u shpall rimëkëmbja e principatës së Kastriotëve. Mbi kështjellën e Krujës u ngrit flamuri me shkabën e zezë dykrenare i Kastriotëve.
Kryengritja u përhap shpejt në viset e tjera dhe feudalët e tjerë u ngritën gjithashtu. Gjatë dhjetorit, Shqipëria e Mesme dhe e Veriut u spastruan nga forcat osmane, u çliruan njëra pas tjetrës kështjellat e kësaj zone. Skënderbeu ishte organizatori i Kuvendit të Arbërit, në të cilin u zgjodh si prijës i Lidhjes Shqiptare të Lezhës. Ai u martua me të bijën e Gjergj Arianitit me Donika Arianitin për të forcuar lidhjet e tij me principatat e tjera.
Në janar të vitit 1468 Skënderbeu u sëmur gjatë zhvillimit të një Kuvendi të thirrur nga ai, në të cilin ishin të ftuar të gjithë princat shqiptarë. Vdiq me 17 Janar 1468 në Lezhë. I mbuluar me lavdi, ai u varros në Lezhë. Shqiptarët humbën prijësin e lavdishëm që i udhëhoqi për 25 vjet rresht. E shoqja me të birin emigruan, sikurse edhe një pjesë e parisë shqiptare, për në Itali. Rreth përkrenares ekziston ideja se e ka mbajtur për nder të Pirros së Epirit, pasi edhe ai ka mbajtur po të njëjtën përkrenare.

Tek "Sheshi Skënderbeu" në Tiranë

Epoka e Skënderbeut në veprat e autorëve shqiptarë

Epoka e Skënderbeut e shekullit XV dhe vetë figura e Gjergj Kastriotit - Skënderbeut ndikoi fuqishëm në jetën shpirtërore të shqiptarëve dhe për rritjen e vetëdijes kombëtare të tyre. Të frymëzuar prej tyre, intelektualë të shquar shqiptarë, i pasqyruan e i përjetuan ato në vepra historike monumentale, në të cilat nisi jetën e vet historiografia shqiptare.
Ishte Dhimiter Frângu (dhe jo Dhimiter Frëngu) qe shkroi i pari jetën e Skënderbeut, realisht si u zhvillua, sepse Frângu ishte bashkëshoqërues i gjithë jetës dhe luftërave të Skënderbeut, arkëtar e shoqërues në udhëtimet e Princit Shqiptar, ndrysh nga Marin Barleti ku ka edhe trillime. Shkrimet latinisht të Frângut të vitit 1480, 12 vjet pas vdekjes së Skënderbeut, mjerisht u përvetësuan nga të tjerë, dhe përkthimi dhe botimi i saj italisht u bë më vonë, pas vdekjes së Frângut. Patjetër se vepra e Barletit qe u botua latinisht ne fillim të shek të XVI (1504) kushtuar luftës heroike të arbërve për mbrojtjen e Shkodrës, (rrethimi i Shkodrës) pati jehonë të madhe. Por vepra që e lartësoi figurën e tij si historian humanist është “Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut”, të cilën e botoi italisht në Romë rreth viteve 1508-1510. Kjo vepër voluminoze njohu shumë ribotime në gjuhë e në vende të ndryshme të Evropës. Veprat e M. Barletit u bënë burimi më i rëndësishëm ku patriotët shqiptarë mësonin historinë e epopesë legjendare të shk. XV, kur nuk ishte zbuluar e njohur vepra e Dhimiter Frângut. Periudha e Skënderbeut u përjetësua edhe në vepra të tjera historike nga bashkëkohësit e heroit. Siç e thame një nga bashkëpunëtorët e ngushtë të Skënderbeut, Dhimitër Frângu, shkroi latinisht, në frymën e ideve humaniste të kohës një vepër për jetën e Skënderbeut.
Një vepër tjetër e rëndësishme për të njohur shoqërinë shqiptarë të shek. XV është “Historia dhe gjenealogjia e shtëpisë së Muzakajve”, shkruar në italisht më 1510 nga bashkëluftëtari i Skënderbeut, Gjon Muzaka. Ajo mbeti në dorëshkrim dhe, për vlerën që ka për historinë mesjetare shqiptare, botuesi i saj i shek. të XIX më të drejtë e ka cilësuar atë si një “margaritar”.
[redakto]Gjergj Kastrioti Skënderbeu - Hero Kombëtar

Gjergj Kastrioti - Skënderbeu (6 maj 1405- 17 janar 1468) sintetizon një epokë të tërë historike që mori emrin e tij: luftën njëshekullore kundër pushtimit osman (fundi i shek. XIV - fundi i shek. XV). Nën udhëheqjen e tij, lufta e shqiptarëve u ngrit në një shkallë më të lartë e më të organizuar dhe shënoi një kthesë vendimtare në zhvillimin politik të Shqipërisë.
Gjergj Kastrioti - Skënderbeu ishte përfaqësuesi më konsekuent dhe më i shquar i elitës drejtuese shqiptarë që udhëhoqi më vendosmëri frontin e luftës së shqiptarëve kundër pushtuesve osmanë. Ai realizoi të parin bashkim të shqiptarëve, Lidhjen Shqiptare të Lezhës, e cila hapi rrugën e krijimit të shtetit të pavarur shqiptar, themeluesi i të cilit u bë ai vetë. Kujdes të veçantë Skënderbeu i kushtoi ruajtjes së burimeve të brendshme ekonomike, tek të cilat u mbështet lufta. Duke fuqizuar mbrojtjen në brezin kufitar, në lindje e në jug, ai i dha mundësi banorëve të viseve të lira të zhvillonin një veprimtari ekonomike deri diku normale.
Krahas mbrojtjes së vendit, Skënderbeu i kushtoi vëmendje çlirimit të viseve të pushtuara që ndikoi në formimin e mëtejshëm të lidhjeve më banorët e këtyre viseve dhe në forcimin e bashkimin e të gjithë popullit shqiptar. Aftësitë e Skënderbeut si burrë shteti spikatën edhe në marrëdhëniet me vendet e tjera. Duke pasur të qartë së rrezikut osman mund t’i bëhej ballë vetëm më sukses vetëm me forca të bashkuara, Skënderbeu kërkoi pareshtur pjesëmarrjen e vendeve evropiane në luftë kundër armikut të përbashkët.
Në kushtet e pabarazisë së theksuar ndërmjet forcave osmane dhe atyre shqiptare, Skënderbeu përpunoi strategjinë dhe taktikën e tij luftarake, në bazë të së cilës qëndronte mendimi se fitorja nuk mund të varej nga numri i ushtarëve. Ai mbante armikun në alarm të përhershëm, i priste rrugën e fuqizimet dhe, pasi e kishte futur në kurth, e godiste me sulme të fuqishme e të befasishme.
Skënderbeu u shndërrua në simbol të luftës për liri e pavarësi. Ai mbeti një figurë e dashur për shqiptarët edhe pas vdekjes së tij. Kujtimi i tij mbeti gjithnjë i gjallë nëpër këngët, gojëdhënat e tregimet e shumta popullore që i dhanë atij tiparet e një figure legjendare.
Vepra dhe figura e Skënderbeut kishte përmasa dhe rëndësi evropiane. Ai u vlerësua lart nga personalitetet e shquara evropiane të kohës. Këtë e dëshmon edhe fakti së për Skënderbeun është shkruar një literaturë e shumëllojshme, prej qindra vëllimesh, të botuara në shumë gjuhë, dhe në të katër anët e botës. Ndër autorët shqiptarë janë Marin Barleti, Fan Noli, Sabri Godo, Fatos Daci.

Legjenda

Në një rast Ballaban Pasha i dërgoi Skënderbeut një dhuratë: katër kuaj arab së bashku me një pajisje të shkëlqyer për të nderuar Skënderbeut si një komandant, ndërsa Skënderbeu si përgjigje ìa kthen me një dhuratë të e përbërë nga një shkop bariu dhe një gunë, duke i dhënë të kuptoj Ballaban pashës se do të kishte qenë më shumë i nderuar të ishte një bari i thjeshtë në fshatin e tij, sesa të tradhtonte vendin e tij.
Për popullit shqiptare Skënderbeu bënte mrekulli me shpatën e tij. Ishte menduar se duheshin tre burra të ngrinin shpatën e tij dhe se ai mund të copëtonte shkëmbinj ose shpoj male me të. Në një ngjarje tjetër popullore është thënë gjatë negociatave për paqe Sulltan Mehmedin II, që kishte dëgjuar për shpatën e Skënderbeut i kërkoi atë si një nder Skënderbeut. Skënderbeu pranoi dhe dërgoi shpatën e tij si një dhuratë për sulltanin. Njerëzit e Skënderbeut pas dëgjimit të lajmeve ishin të shqetësuar. Ata i dolën Skënderbeut në lidhje me frikën e tyre se ai i dorëzoi shpatën e tij legjendare, por Skënderbeu qeshi dhe u përgjigj se ai i dorëzoi shpatën e tij, por jo krahun e tij.
Gjatë një betejë të furishme kundër turqve që zgjati përtej muzgut, Skënderbeu urdhëroi disa nga ushtarët e tij të gjenin një tufë me dhi, e u lidhën pishtarë të ndezur brirëve të tyre dhe dërgohen në drejtim të rreshtave të ushtarëve turq gjatë natës. Turqit besuan se u sulmuan nga trupa të shumta shqiptare dhe u larguan me mendimin se u mundën që në numër. Për shërbimin e rëndësishëm të marrë nga ana e këtyre kafshëve, heroin ynë vendosi të përvetësojë imazhin e kafshës si emblemë të tijën, në përkrenaren e tij.
Skënderbeu në shtrat të vdekjes së tij urdhëroi djalin e tij për t'i shpëtuar hakmarrjes turke të largoheshin për në Itali, tha se sa më shpejt të zbarkojë në ranishte të gjente një pemë ku të lidhë kalin e tij dhe shpatën e tij, dhe sa herë që të frynte era turqit të dëgjonin shpatën e tij në ajër dhe hingëllimën e kalit të tij dhe nga frika se nuk do t'a ndiqnin.
Me të përhapur lajmin e vdekjes së Skënderbeut, Turqit vendosën të sulmonin forcat shqiptare sa më shpejt që të përfitonin nga morali i ulët që ngjarja kishte prodhuar. Komandantët shqiptar vendosën të përdornin një dredhi të pazakontë: morën nga shtrati i vdekjes trupin e pajetë të kreut të tyre dhe e hypën mbi kalin e tij, nxitur në luftë me të gjithë ushtrinë e tij prapa. Turqit, u ndien të mashtruar me lajmin e rremë rreth vdekjes së tij dhe u tërhoqën.
Vepra për Skënderbeun pikturë, letërsi, muzikë

Portret i Skënderbeut, rreth vitit 1648.

Skënderbeu mblodhi mjaft reputacion një postum në Evropën Perëndimore në shekujt e 16 dhe 17. Me shumë e Ballkanit nën sundimin otoman dhe me turqit në portat e Vjenës në 1683, asgjë nuk mund të ketë lexues të mahnitur në Perëndim më tepër se një përrallë plot aksion e rezistencës heroike të krishterë për të "një luzmë mysliman".
Libra mbi princin shqiptar filluan të shfaqen në Evropën Perëndimore në fillim të shekullit 16. Një nga më të hershme të këtyre historive që kanë qarkulluar në Evropën Perëndimore në lidhje me veprat heroike e Skënderbeut ishte Historia de Vita et gestis Scanderbegi, Epirotarum Principis (ca Romë. 1508-1510), botoi një katër dekada vetëm pas vdekjes së Skënderbeut. Kjo Historia e jetës dhe veprave të Skënderbeut, Princi i Epirote është shkruar nga historiani shqiptar Scodrensis Marinus Barletit, i njohur në gjuhën shqipe si Marin Barleti, të cilët pas përjetuar pushtimin turk të Shkodrës tij të lindjes nga eksperienca personale, u vendos në Padua ku ai u bë rektor i kishës famullitare të Shën Stefan. Barleti dedikon punën e tij për të Donferrante Kastrioti, (nip i Skënderbeut), dhe të pasardhësve. Libri është botuar së pari në latinisht.
Në shekujt e gjashtëmbëdhjetë dhe të shtatëmbëdhjetë libri Barleti ishte përkthyer në një numër të versioneve të gjuhëve të huaja : në gjuhën gjermane të Johan Pincianus (1533), në italisht nga Pietro Rocca (1554, 1560), në portugalisht nga Francisco D'Andrade (1567), në Polonisht nga Ciprian Bazylik (1569), në frëngjisht nga Jaques De Lavardin, zot feodal Plessis du-Bourrot (frëngjisht: Histoire de Georges Castriot Surnomé Skenderbeu, Roy d'Albanie, 1576), dhe në spanjisht nga Juan Ochoa de la Salde (1582) . Versioni në anglisht ishte një përkthim nga një frëngjisht nga De Lavardin dhe të bëra nga një Zoterinj Zachary Jones. Ajo është botuar në fund të shekullit 16, nën titullin, Historiku i George Castriot, i mbiquajtur Skenderbe, Mbret i Albinie ; përmbajnë Actes famshme të tij, Deedes Fisnik e tij e Armës dhe fitoret paharrueshëm kundër Turkes për Besimi i Krishtit. Gibbon nuk ishte i pari që e vënë re se Barleti është nganjëherë i pasaktë në favor të heroit të tij, për shembull, Barleti pohon se Sulltani i kishte ngordhur nga sëmundja nën muret e Krujës. Portreti i Skenderbeut, ca. Biografia e 1648. Kastrioti 's ishte shkruar edhe nga Franciscus Blancus, një peshkop katolik i lindur në Shqipëri. Libri i tij "Georgius Castriotus, Epirensis vulgo Scanderbegh, Epirotarum Princeps Fortissimus" është botuar në latinisht në vitin 1636.
Voltaire nis kapitullin e tij "Marrja e Konstandinopojës" me frazën : "Sikur Perandoret grek ka vepruar si Skenderbeu, Perandoria e Lindjes ende mund të ketë qenë ruajtur."

Kopertina e "Historia e jetës dhe veprave të Skënderbeut, princit të Epirit
Skënderbeu është protagonist i tri tragjedive 18-shekullit britanik, Skenderbeu William Havard-së, një tragjedi (1733), George Lillo's Hero i krishterë (1735), dhe Skënderbeu Thomas Whincop-së, Ose, Dashuria dhe Liberty (1747). Një numër i poetë dhe kompozitorë gjithashtu kanë tërhequr frymëzim nga karrierën e tij ushtarake. Frëngjisht poeti i shekullit të 16 Ronsard shkroi një poemë rreth tij, ashtu si edhe të shekullit të 19 poeti amerikan Henry Wadsworth Longfellow. Për Gibbon, "John Huniades dhe Skënderbeut... janë të dyja të drejtë për njoftim tonë, që nga profesioni i tyre i Osmane armëve vonuar rrënojat e perandorisë greke."
Në 1855, Camille Paganel ka shkruajtur Histoire de Skënderbej, i frymëzuar nga Krime të Luftës.
Në haxhit e gjatë poetike përrallë Çajld Harold's (1812-1819), që Bajroni filloi të shkruajë, ndërsa në Shqipëri, Skënderbeu dhe populli i tij luftëtar janë përshkruar në kushtet e mëposhtme : "Toka e Shqipërisë ! ku Iskander rose, Theme e rinj, dhe fener i urtë, dhe ai adash e tij, të cilit All-habitur armiqve të zvogëluar nga veprat e tij të emprize kalorësiak : Toka e Shqipërisë ! më lejoni të bëj sytë e minave Në ty, ti infermiere i thyer i papërsëritshëm ushtarak Thënë shkurt ! Kryq zbret, minaret e tua dalin, Dhe shkëlqen zbehtë hënë në lugore, Përmes zabel shumë një selvi brenda ken çdo qytetit. "Canto II, XXXVIII." Ashpra janë fëmijët e Shqipërisë, por ato nuk mungojnë virtytet, ishin ato virtyte më të pjekur . Ku është armiku që ndonjëherë e panë prapa tyre? Kush mund të mundohem ashtu edhe të luftës duroj? tyre amtare fastnesses nuk më të sigurt se ata në kohën e trazuar të dyshimta duhet : zemërimin e tyre si vdekjeprurës ! Miqësia e tyre por i sigurt, Kur Mirënjohjes ose ofertat e tyre rrjedh gjak trimëri palëkundur nxiton mbi where'er shefi i tyre mund të çojë. " Canto II, LXV.George Castriot, i mbiquajtur Skenderbe, Mbret i Shqipërisë.
Ludvig Holberg, një shkrimtar danez dhe filozof, pohoi se Skënderbeu është një nga gjeneralët më të mëdha në histori.[69] Sir William Temple konsiderohet Skënderbeu të jetë një nga të shtatë krerët më të madh pa një kurorë, së bashku me Belisarius, Flavius Aetius, Gjon Huniadi, Gonzalo Fernández de Cordoba, Farnese Aleksandër, dhe William Heshtur.
Barok kompozitorit italian Antonio Vivaldi përbërë një opere me titull Skënderbeu (e parë e interpretuar 1718). Një tjetër opera me titull Skënderbeu ishte i përbërë nga shekulli 18 frëngjisht kompozitorit François Francœur (e parë e interpretuar 1763).

" Gjergj Kastrioti - Skenderbeu"
me
"Jeta dhe veprimtaria e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut"
temat u bashkun