MBI GRAMATIKËN E PERSISHTES TË NAIM FRASHËRIT

Naim Frashëri nuk ishte vetëm mjeshtër i fjalës dhe poezisë, por gjithashtu edhe një gjuhëtar i përsosur, sidomos një njohës i thellë i gjuhës perse. Ai bashkë me vëllain e tij, Samiun bënë revolucion në filologjinë turke dhe perse.


Naim Frashëri ishte njohës i shkëlqyeshëm i gjuhës perse. Ai arriti të krijojë në këtë gjuhë dhe si trashëgim na ka lënë Divanin ‘Tahajjulat’ (Ëndërrime). Gjatë qëndrimit në Stamboll, Naim Frashëri pos që punoi në administratën e Portës së Lartë, ishte edhe mësues i gjuhës perse. Ai u njoh nga afër me sistemin e mësimit të persishtes nëpër shkollat e atëhershme dhe vërejti mangësitë dhe të metat e këtij sistemi. Prandaj ai e pa të nevojshme të shkruajë një gramatikë mbi gjuhën perse duke u bazuar në metodologjinë moderne të mësimit të gjuhëve. Naimi gramatikën e tij e emëroi ‘Kavaid-i Farsije ber Tarze Novin’ (Rregullat e persishtes sipas metodës së re). Gramatika është e ndarë në dy pjesë; pjesa e parë përbëhet nga të dhënat për rregullat gramatikore të persishtes, kurse në pjesën e dytë zënë vend katër ushtrime në formë dialogu. Naimi këtë gramatikë e ka shkruar në gjuhën osmane, ndërsa shembujt dhe ushtrimet janë në gjuhën perse dhe osmane. Në këtë artikull do të mundohem të përshkruaj dhe analizoj këtë gramatikë të poetit tonë kombëtar. Në fillim do të analizoj rregullat gramatikore të persishtes që janë sjellë në këtë vepër dhe pastaj do t’i krahasoj me rregullat gramatikore të kësaj gjuhe. Më pas do të flas për pjesën e dytë të gramatikës.
Hyrje
Gjuha perse radhitet në mesin e gjuhëve të familjes indo-europiane dhe për nga tipologjia e saj është gjuhë flektive. Ajo sot në Iran, Afganistan dhe Taxhikistan është gjuhë zyrtare, kurse flitet edhe në Indi, Pakistan dhe disa shtete të Kaukazit. Si çdo gjuhë tjetër edhe persishtja ka kaluar nëpër etapa të ndryshme kohore dhe ka pësuar ndryshime. Persishtja e sotme është persishtja e evoluar “Dari” dhe është e vjetër rreth 1200 vjet, e cila në Iran dhe rajonin e Lindjes së Mesme është përhapur me ardhjen e fesë islame. Shumë studiues, persishten e kanë quajtur edhe gjuha e artit dhe kulturës islame. Për lashtësinë e gjuhës perse flasin dokumente të shumta të vjetra, ndërsa për rëndësinë e saj kanë folur studiues të spikatur botërorë. Sami Frashëri thotë se “Gjuha perse është krijuar për poezinë dhe poezia për gjuhën perse”. Ndër elementët që gjuhën perse e bënë të pavdekshme janë edhe eruditët e letërsisë perse të cilët veprat e tyre i shkruan në këtë gjuhë. Atë e bënë të pavdekshme, Dakiki, Rudeki, Ferdusi, Hoxhviri, Sa’adi, Mevlana, Hafezi, Xhami, etj., veprat e të cilëve janë ndër trashëgimitë më të vlefshme të njerëzimit. Qytetërimi i lashtë dhe i pasur iranian dhe kryeveprat letrare dhe mistike të shkruara në gjuhën perse kanë ndikuar që shumë jo iranianë të interesohen për mësimin e kësaj gjuhe.
Iranianët si në shumë shkenca të tjera, shkëlqyen edhe në shkrimin dhe hartimin e gramatikave të gjuhës arabe, por një gjë e tillë nuk mund të thuhet edhe për gjuhën perse. Është interesant fakti se gjuhëtarët më të mëdhenj të arabishtes janë iranianë ose me prejardhje iraniane. Iraniani Sibevejhi është autor i veprës ‘El Kitab’, e cila sot e kësaj dite shfrytëzohet referencë për sintaksën e gjuhës arabe, Abu Ali Farsi, Abdulkadir Xhurxhani (Gorgani), Zamahshari dhe shumë gjuhëtarë të tjerë të arabishtes janë iranianë. Për këta thuhet se nuk kanë lënë pa trajtuar asnjë aspekt dhe hollësi të gjuhës arabe, por nuk kanë shkruar asnjë fjali mbi gramatikën e gjuhës perse . Megjithatë nuk duhet lënë pa përmendur se iranianët edhe pse nuk kanë hartuar ndonjë gramatikë të veçantë për gjuhën e tyre në të kaluarën, por në shumë vepra të tjera, si kritikë letrare, filozofike dhe në hyrje në fjalorëve të persishtes kanë dhënë shpjegime edhe për disa rregulla gramatikore të kësaj gjuhe. Si shembull mund të përmendim librin ‘Al Muaxhem fil Me’ajir Esh’aril Axhem’ të autorit Shemsudin Ibni Muhamed Ibni Kejs Razi.
Gramatika e gjuhës perse
Jo iranianët ishin ata të cilët u interesuan për shkrimin e gramatikave të gjuhës perse dhe arabët e turqit ishin të parët që shkruan gramatikat për mësimin e persishtes. Gramatikat e para të persishtes që u shkruan në gjuhën arabe dhe turke ishin plotësisht nën ndikimin e gramatikës së gjuhës arabe dhe mund të thuhet se kishin dallim shumë të vogël nga gramatikat e gjuhës arabe. Këto gramatika shkruheshin duke u bazuar në morfologjinë dhe sintaksën e arabishtes. Shumica e tyre u botuan jashtë Iranit, sidomos në Stamboll të Turqisë. Është i madh numri i gramatikave të tilla, por të gjitha janë të shkruara me metodologjinë klasike. Naimi bashkë me Samiun ishin ndër të parët në Perandorinë Osmane që u interesuan dhe shkruan rreth filologjisë moderne. Të dy ata zotëronin gjuhët më të rëndësishme të Lindjes dhe Perëndimit dhe ishin të njohur me arritjet e fundit gjuhësore në perëndim. Kështu që Naim Frashëri duke patur parasysh joefikasitein e këtyre gramatikave të persishtes, e ndjeu të domosdoshme hartimin e një gramatike e cila do të lehtësonte mësimin e persishtes për nxënësit turq. Naim Frashëri në Stamboll për një kohë ishte edhe mësues i persishtes dhe kishte njohuri të sakta për sistemin e mësimit të persishtes nëpër shkollat e perandorisë osmane. Naimi gjithashtu kritikonte sistemin e mësimit të persishtes nëpër medresetë e Perandorisë Osmane. Ai thotë se nxënësi akoma pa mësuar disa fjalë të kësaj gjuhe, e detyrojnë të lexojë Gjylistanin e Saadiut, ndërsa ende pa e kryer kapitullin e parë të Gjylistanit, atij ia japin Divanin e Hafezit i cili është i vështirë për ta kuptuar edhe nga vet mësuesit dhe studiuesit e letërsisë persiane.
Naimi gramatikën e tij të persishtes e emëroi ‘Kavaid-i Farsije Ber Tarzi Novin’ që në shqip mund të përkthehet si ‘Rregullat e persishtes sipas metodës së re’. Ndër studiuesit shqiptarë, për herë të parë për këtë gramatikë ka folur i ndjeri dr. Hasan Kaleshi, i cili shkruan: “Sado që në burimet shqipe thuhet se vepra e parë e Naimit është Tehajjulat, në të vërtetë vepra e tij e parë e botuar është Gramatika e persishtes sipas metodës së re, botuar në Stamboll më 1871. Në këtë vepër Naimi nënshkruhet vetëm si Mehmet Naim, nëpunës në Drejtorinë e shtypit (Kalem-i Matbuat apo Matbuat Kalemi). … Kjo është gramatikë e shkurtër, por praktike, hartuar sipas gramatikave evropiane me paragrafe (ka gjithsej 185 paragrafe) . Pra siç thotë edhe orientalisti i mirënjohur shqiptar, Hasan Kaleshi, Tahajjulat nuk është vepra e parë e botuar e Naimit, por është Gramatika e persishtes. Është interesant të theksohet fakti se deri në vitin 1871 askush, madje asnjë iranian nuk kishte shkruar gramatikë të persishtes në bazë të metodologjisë moderne. Gramatika e Naimit gjithashtu ka nderin të jetë edhe gramatika e parë moderne e gjuhës persiane. Ngase nëse bazohemi në gramatikën e parë persiane ‘Dastur-i Sohan’ të shkruar nga Mirza Habib Esfehani në vitin 1872 (1289 Hixhri Kameri), atëherë Naimi gramatikën e tij e botoi në vitin 1288 H.K., pra një vit para Mirza Habib Esfehanit. Supozohet se Naim Frashëri dhe Mirza Habib Esfehani e kanë njohur njëri-tjetrin dhe kanë bashkëpunuar në gazetën iraniane ‘Ahter’ që botohej në Stamboll. Mirza Habib Esfehani është studiuesi i parë iranian që në vend të shprehjeve tradicionale për librat e gramatikave si ‘Morfologjia (Sarf) dhe Sintaksa (Nahv) e persishtes’ ka përdorur fjalën ‘Dastur’ (Gramatikë).
Gramatika e Naim Frashërit
‘Kavaid-i Farsije Ber Tarzi Novin ‘ gjithsej ka 168 faqe. Kjo vepër është e ndarë në dy pjesë, pjesa e parë ka 65 faqe dhe në atë jepen të dhëna rreth rregullave të gjuhës perse, sidomos për pjesën morfologjike të kësaj gjuhe, kurse pjesa e dytë e cila ka 83 faqe, përbëhet nga katër ushtrime dhe një fjalor në fund me disa fjalë persisht – osmanisht. Naimi në hyrje të kësaj gramatike shkruan: “Gramatika është çelësi i çdo gjuhe dhe boshti i të mësuarit të lehtë të një gjuhe. Duke e ditur rëndësinë e gjuhës së ëmbël persiane dhe faktin që nuk ekziston një gramatikë moderne ne këtë gjuhe, atëherë unë vendosa të shkruaj një gramatikë modeste për mësimin e kësaj gjuhe”. Pastaj vazhdon me shkronjat e gjuhës perse dhe flet rreth shqiptimit të tyre. Por duhet theksuar fakti se Naimi i ndikuar nga gramatikat e gjuhëve evropiane për herë të parë flet për llojet e fjalës (pjesët e ligjëratës) dhe fjalën e klasifikon në gjashtë lloje: emri, mbiemri, përemri, folja, ndajfolja dhe numërori. Një klasifikim i tillë nuk ishte bërë në gramatikat e mëparshme të hartuara nën ndikimin e metodologjisë së gramatikave të gjuhës arabe. Pastaj në kapitullin e parë Naimi ofron të dhëna rreth emrit, formave të tij, për krijimin e shumësit dhe për rasat e emrit. Është interesant se autori i veprës ‘Rregullat e persishtes sipas metodës së re’ emrin e lakon në katër rasa, gjë e cila nuk praktikohet edhe në gramatikat e sotme të gjuhës perse në Iran. Naimi emrin në gjuhën perse e lakon në rasat si: emërore (nominativ), gjinore (gjenetiv), kallëzore (akuzativ) dhe dhanore (dativ). Por nuk dihet pse ai këtë nuk e vazhdon edhe me lokativin dhe ablativin. Në gramatikat moderne të gjuhës perse të shkruara në Iran nuk ekziston një diskurs i tillë, por kemi vetëm lidhëzat. Pastaj Naimi shpjegon çdo rasë dhe funksionimin e emrit në rasën përkatëse, kurse për çdo shpjegim sjell edhe shembuj nga gjuha perse. Në radhë vjen mbiemri, rreth të cilit ofron sqarime të hollësishme. Ai flet edhe për shkallët e mbiemrit, atë krahasore (komperativ) dhe sipërore (superlativ). Në vazhdim gjithashtu flitet edhe për numërorët rreshtorë, shpërndarës dhe thyesat. Në këto pjesë nuk ka ndonjë risi në krahasim me gramatikat tjera. Më pastaj poeti ynë kombëtar flet për përemrin në gjuhën perse. Edhe përemrin e lakon në rasat e lartpërmendura. Naim Frashëri përemrat e gjuhës perse i ndan në katër grupe: vetorë, dëftorë, përemri lidhor ‘ki’ dhe përemrat e pacaktuar. Në mesin e filologëve iranianë ekzistojnë divergjenca në lidhje me klasifikimin e përemrave dhe sot kemi disa grupe të përemrave, por grupet që i sjell Naim Frashëri në gramatikën e tij nuk janë aspak të diskutueshëm dhe janë të pranuar nga të gjithë gjuhëtarët iranianë.
Në vazhdim Naimi flet për foljen e persishtes. Për nga forma atë e ndan në tri grupe: një, infinitivi; dy, folja rrënja e së cilës përdoret nëpër kohë të ndryshme dhe që tregon një veprim apo ngjarje; tre, folja jo e plotë e cila nuk i nënshtrohet një kohe të caktuar, por që përdoret për shprehjen e një ngjarje (folja ndihmëse). Por për nga kuptimi, Naimi foljen e ndan në transitive (Moteaddi) dhe intrasitive (Lazem). Deri këtu nuk haset ndonjë risi apo dallim me gramatikat e tjera. Por divergjencat e gramatikës së Naimit me gramatikat tjera, madje edhe me gjuhën perse fillojnë në zgjedhimin e foljeve nëpër kohë. Këtu jam i bindur se ai është nën ndikimin e plotë të gjuhës turke ose të ndonjë gjuhe tjetër evropiane, por më tepër duket se ai zgjedhimin e foljeve turke e përkthen nga ndonjë gjuhë tjetër në gjuhën perse. Ai foljen e zgjedhon në njëmbëdhjetë kohë të ndryshme. Këtu do t’i përmend vetëm ato kohë në të cilat Naimi Frashëri zgjedhon foljen e gjuhës perse, por që nuk figurojnë fare as në gjuhën perse e as në gramatikat e vjetra dhe të reja të kësaj gjuhe. Autori i librit ‘Rregullat e persishtes sipas metodës së re’ infinitivin e foljes ‘Budan’ (Jam) e lakon në kohën e tashme (prezent) si: bovam, bovi, bovad – bovim, bovid, bovand. Por kjo folje në gjuhën perse zgjedhohet vetëm në kohën e shkuar, kurse në prezent ajo shndërrohet në formën ‘Hast/Ast’ dhe mund të zgjedhohet vetëm në këtë kohë. Më pas Naimi gjithnjë duke qenë i ndikuar nga gjuha turke (ose nga ndonjë gjuhë tjetër evropiane), foljen e persishtes e zgjedhon edhe në kohën e tashme të mënyrës dëshirore, ku nuk ekziston një zgjedhim i tillë në gjuhën perse, si: ke bashem (të jem), ke bashi, ke bashed – ke bashim, ke bashid, ke bashend. Ai po këtë folje e zgjedhon edhe në kohën e shkuar të mënyrës dëshirore e cila gjithashtu nuk gjendet në persishte, si: ke bude bashem (të kisha qenë). Në vazhdim, Naim Frashëri foljen e persishtes e zgjedhon edhe në Aorist, Koha e gjerë apo Prezenti II (Genish Zaman), kohë e cila nuk ekziston fare në gramatikën dhe gjuhën perse. Naimi këtu mundohet që foljen e persishtes t’a fusë në kontestin e gjuhës turke, por që kjo lloj folje nuk merr asnjë kuptim në gjuhën perse, si baverem (besoj), baveri, bavered – baverim, baverid, baverend. Gjithashtu duhet sqaruar se folja ‘Baver’ në persishte është folje jo e plotë dhe përdoret me foljen ndihmëse ‘Kerden’ kështu që zgjedhohet vetëm folja ndihmëse, kurse vet folja Baver është statike. Naimi këtë folje e zgjedhon edhe në kohën e tashme si: mibaverem (besoj); në kohën e shkuar: baveridam; e shkuar e pacaktuar: baverida’em; e pakryera e së shkuarës (imperfekti i caktuar): mibaveridam; e shkuara e largët: baverida budam; e ardhmja: hahem (khahem) baverid, në kohën e tashme dëshirore: ke baverem; në të shkuarën dëshirore: ke baverida bashem; dhe urdhëri: baver, bavered, baverid, baverend. Asnjë nga këto fjalë dhe zgjedhime nuk gjenden në fjalorin dhe gramatikat e gjuhës perse dhe këtu siç u tha edhe më lartë, Naim Frashëri ka qenë i ndikuar nga një gjuhë tjetër dhe strukturën e foljes së persishtes e ka futur në strukturën dhe rregullat morfologjike të një gjuhe tjetër, në këtë rast turqishtes. Ai edhe në shembujt e tjerë vazhdon në po këtë metodë.
Pjesa e dytë e gramatikës së Naim Frashërit përbëhet nga katër ushtrime në formë dialogu. Edhe kjo pjesë e gramatikës së Naimit është një risi në mësimin e gjuhëve të huaja në Perandorinë Osmane. Duke qenë i njohur mirë dhe nga afër me sistemin e mësimit të gjuhëve të huaja, sidomos të persishtes në atë kohë, Naimi është i mendimit se një individ përveç shkrim-leximit, rregullave gramatikore dhe kuptimit të një gjuhe të huaj, në këtë rast persishtes, duhet gjithashtu të përgatitet për të komunikuar në atë gjuhë. Ai në njërin nga këto katër ushtrime e kësaj vepre kritikon sistemin e mësimit të gjuhës perse. Në hyrje të pjesës së dytë të gramatikës së persishtes, filologu shqiptar thekson faktin se një person nuk është njohës i mirë i një gjuhe derisa nuk është i aftë të flasë në atë gjuhë. Ai gjithashtu thotë se një individ edhe pse mund të mësojë mirë arabishten dhe persishten, por nëse nuk arrin të flasë në atë gjuhë, padyshim se nuk do të përvetësojë si duhet atë dhe mundësia e të gabuarit është shumë më e madhe. ‘Deri më tani janë shkruar libra të shumtë për gjuhën arabe dhe atë perse, por nuk mund të hasim në asnjë libër për të mësuar komunikimin në këto gjuhë, ky libër do të jetë një dhuratë modeste për ata që duan ta mësojnë gjuhën perse’, shkruan Naimi në hyrje të pjesës së dytë të gramatikës së gjuhës perse. Ai pastaj sjell katër ushtrime mjaft të gjata ku dy persona në formë dialogu flasin për gjuhën perse, gjeografinë e Iranit, letërsinë perse, poetët iranianë, kulturën iraniane dhe për popullin e këtij vendi. Në fund të këtyre ushtrimeve është edhe fjalori me disa fjalë persisht-osmanisht.
Përfundim
Siç shihet, Naim Frashëri nuk ishte vetëm mjeshtër i fjalës dhe poezisë, por gjithashtu edhe një gjuhëtar i përsosur, sidomos një njohës i thellë i gjuhës perse. Ai bashkë me vëllain e tij, Samiun bënë revolucion në filologjinë turke dhe perse. Siç vërehet edhe në gramatikën e tij të persishtes, ai është i pari në mesin e gjithë atyre gjuhëtarëve që gramatikën e gjuhës perse e shkroi duke u bazuar në metodologjinë moderne të gramatikës. Gramatika e tij e persishtes edhe pse mund të posedojë rregulla apo fjalë të paqena në gjuhën perse, por nuk duhet harruar se Naimi ishte i pari që shkroi gramatikën e persishtes duke u bazuar në rregullat gramatikore të gjuhëve të tjera dhe në dorë nuk kishte asnjë referencë për tu konsultuar. Megjithatë, ai si një njohës i persishtes dhe zhvillimeve të gjuhësisë në perëndim, arriti të shkruajë një gramatikë të gjuhës perse, e cila më pas sigurisht që ka qenë shtytëse apo ndoshta edhe bosht për babain e Gramatikës moderne të persishtes, Mirza Habib Esfehani, me të cilin ka bashkëpunuar ngushtë. Gramatika e Naim Frashërit gjithashtu mund të jetë e një rëndësie të veçantë për historinë e gjuhës perse.