KONCEPTI I POPULLIT !

POPULL ESHTE AJO NJESI E BASHKUAR NGA NJE KORPUS ETNO-KULTUROR e FETAR,
jo domozdoshmerisht nga gjaku, i cili me kalimin e kohes degradoka frikshem, nga faktore te brendshem e te jashtem, klimatik, gjenetik dhe historik.
SHQIPTARET SOT, NE 90% TE TYRE, KANE TE PERBASHKET VETEM ATE QE E QUAJNE GJUHA SHQIPE, POR QE NE FAKT NUK ESHTE GJUHA E MIRFILLTE SHQIPE. SHPESH HERE AJO PERFAQSON VETEM DISA NEN-DIALEKTE TE SAJ !
NUK MJAFTON GJUHA DIALEKTALE PER TE MBAJTUR NE KEMBE NJE POPULL. DUHEN PERKATESI TE PERBASHKETA ZAKONORE, KULTURORE E FETARE.
KY ESHTE SEKRETI I POPUJVE TE MBIJETUAR, SHQIPTARET E MALEVE, TE CILET SOT RREZIKOJNE SHUME MODELIN-URBAN ose SUB-URBAN TE SHFAROSJES SE VLERAVE ETNO-KULTURORE E FETARE.

Ndër shqiptarët e maleve (jo te shpellave, jo te baltrave) mund te themi se kemi nje popull homogjen, si ne jug, ne lindje, ashtu edhe ne veri. Ata kane nje gjuhe, nje Korpus Etnik, Kulturor e Fetar.

Pas tyre, me dyndjen drejt fushave, drejt kënetave, drejt qendrave pseudo-urbane, qe ne fakt jane improvizime sub-urbane, çdo gje mund te themi se u shkaterrua. Eshte e gatshme formula nëpërmjet një proçesi spekullimi dhe asimilimi për këdo qe vjen në qytet me një premtim per 5 lek, per nje vend pune apo për nje cope buk qe i hidhet me përçmim surratit, gati me poshtërim.

Fshatarët e përdalë po keqtrajtonë dhe po poshtërojnë disa fshatarë të tjerë më naivë, por po mundohen të tregohen dinakë dhe të dhunshëm edhe me vetë qytetarët. Madje shpesh herë edhe të organizuar në një model mafioz, tribal, primitiv.

Pa homologim drejt vlerave qytetare, kulturore, etnike dhe fetare, asgjë nuk do mund të mbijetojë, as vetë ata, fshatarët shkatërrues, që tani për tani ndjehen sadopak të kënaqur me “fitoren” provizore. Nuk do mundemi të mbijetojmë dot gjatë si shoqëri në këtë proçes shtazor që sot po sheh kulmin e vet përçudnues.

…………

(………………………)

KRONIKE E SHKURTER SINTETIKE, MBI PUSHTIM-SUNDIMIN TURKO-OTOMAN GJATE 6 SHEKUJVE…

……………..

Popuj barbare, mongole, hune, te bashkuar nen simbolin e islamizmit, thjesht iu versulen edhe njehere Ballkanit per plaçkitje, por si synim kryesor kishin Romen, djepin dhe tribunen e qyteterimit europjan, i cili me pas u zhvillua e u perhap dhe sot e njohim me termin “qyeterimi perendimor”. Turqit pra, hunet apo mongolet, fiset barbare te stepave, nuk e ksihin per here te pare kete rrugetim te dhunshem plaçkites drejt Romes nepermjet Ballkanit, nepermjet Ilirise. Pse Roma?! Sepse Roma ishte qytet-Shteti me i pasur i botes, ne flori, ne mermer, ne stoli e pasuri pa fund. Shek. III, IV e V i sheh fiset barbare, turqit e sotem, si nje nder shkaqet kryesore te renjes se supremacise romake.

Turqit me shume dredhi dhe heshtje, futën ne kodin tone zakonor te maleve gjakmarrjen, dalngadale, gjate shekujve te pare te pushtim-sundimit, pa u ndjere aspak, per te na perçarë sa me shume e per te na sunduar sa më lehtë. Injektuan me pas, me dhune dhe me ane te nje mekanizmi dinak e te fshehte, edhe modelin e ofrimit te gruas ndaj mikut, te motres apo te vajzes se re, edhe pse ky fenomen nuk ka qene zakon para ardhjes turqve osmane… Nese gojet e liga thone se shqiptari maleve, ai i egri e i paqytetruari, i ofron mikut grate e shtepise sepse desheron qe ta lidhe mikun pas vetes, si nje gje te shtrenjte, si nje kapital apo garanci marrdhenjesh me te tjeret, per shkak te botes se izoluar ku jeton, ne mund te pergjigjemi se: para pushtimit osman, shqiptaret nuk kane qene aspak te izoluar, por perkundrazi, kane dhene e kane marre me te gjithe boten e zhvilluar, lirisht. E per kete arsye shume te thjeshte, shto ketu edhe stadin e zhvillimit te shoqerise iliro-shqiptare para-osmane, askush nuk ua ofronte vajzat apo grate e shtepise miqve, sepse nuk kishin nevoje. Miku respektohej po, por si mik. Kaq. Me pas vijne te pathenat e te paberat, me ardhjen e turqve-osmane, kur fillon mjerimi, frika, izolimi e injoranca, mercenarizmi e tribalizmi. Etnosi, eposi, historia, gojdhanat, legjendat tona te pastra etnike, na tregojne se motra, gruaja dhe vajza kane qene te Shenjta nder Shqiptare…sidomos para pushtim-sundmit osman!
Dy institucjone shume te poshtra injektuan me njemije menyra turqit ne kulturen popullore zakonore shqiptare:

1-) Gjakmarrjen

dhe

2-) Poshterimin e gruas !

Kete e kane bere me nje qellim shume largpames e shkaterrues per ne. I pari, Gjakmarrja, kishte qellim te na shfaroste dhe te na detyronte te shkuleshim nga trojet e te parve, duke ikur, duke emigruar prej frikes se gjakut, brezni pas breznie, sa nga nje mal ne tjetrin, sa nga nje fshat ne tjetrin. Si endacake. Njerez me koken mbrapa por pa memorje vlerash. Thjesht si rrjepacake qe shohin se mos hasmi po i vret pas shpine, njesoj siç kishin vepruar dhe ata vete ne kurriz te tjeterkujt.

Keshtu pra turqit osmane, prishen me kete rast edhe Institucjonin e Kuvendit te Pleqve (te te Urtve), duke imponuar modelin piramidal te njishit: “Nese keni ndonje problem per te zgjidhur, me pyesni mua, per çdo gje. Ketu gjerat i di vetem un, ketu vendos un, Pashai i ketij vendi”. Nderkohe qe Kuvendet e Pleqve, ky Institucjon antik, mijravjeçar, ishte nje organizëm (INSTRUMENT) rregullator, shume autoritar, i shoqerise se emancipuar me kulture ilire, i cili rregullonte te gjitha çeshtjet civile, penale, administrative, ekonomike e kulturore ne vend. Pra, sherbente per te mbyllur çdo mosmarrveshje, çdo konflikt, çdo sherr banal te momentit, me paqe, dhe mbi te gjitha ne dobi te paleve e te komunitetit. Kurse osmanet imponuan te kunderten, gjakmarrjen, sherrin vella me vella, per qellimet e mesiperme. Duke shkaterruar kete organizem vital dhe ekuilibrues per jeten e vendit, pushtuesit e dhunshem e dinake osmane, prishen etno-gjenezen iliro-shqiptare, strukturen themeltare, arkitekturen e harmonizimit te dokeve, zakoneve, sjelljeve, traditave dhe imponuan kulturen e tyre te prapambetur, me natyre skllaveruese dhe poshteruese ne pikpamjen e lirise dhe te te drejtave te individit, qe ne fakt ne Iliri kishin lulezuar pa nderprerje, ne vijimesi prej mijra vjetesh.

I dyti fenomen helmues, poshterimi i gruas*, bente ate pjesen qe mbetej, pas shkaterrimit te kesaj arkitekture kulturore, juridike e shoqerore, qe mbijetonte nder shqiptare qe prej gjenezes. Kjo ndodhi sepse me nje femer te poshteruar, injorante dhe skllave, ata pak djem qe do lindnin prej saj, do ishin automatikisht idiote, kok‰eulur, injorante, te poshteruar, mercenare, sherrxhinj dhe vella-vrases.
Kete “dhurate te madhe e te dobishme” na ka bere turku per 600 vjet, pasi na shkaterroi qytetet dhe menyren tone antike e perfekte te jeteses, menyre qe ndoshta ishte nga me avangardet ne Europe, deri ne ate shekull ogurzi.

Pa shume zig-zake:

Truqit ne keto troje erdhen me dhune, me nje mal me intriga te parafabrikuara dhe me poshtersi. Jo per miqesi, as per krushqi. Na shkaterruan, na vrane burrat dhe sidomos grate (riperteriteset e fares iliro-shqiptare), na perdhunuan, na plaçkiten, nen soditjen e heshtur te fqinjeve tane rivale e dashakeqas. Sot kane kaluar pothuajse 600 vjet, por asnjeher koha nuk ia ndryshon titullin dhe tekstin kornikes. Kjo kronike e Shqiperise dhe shqiptarve qe`, eshte dhe do te kujtohet si nje histori perdhunimi, djegie, shkaterrimi dhe konvertimi me dhune drejt fese islame. Kjo sigurisht nodhi intensivisht vetem ne qindvjeçarin e pare, sepse pastaj, ajo qe mbeti, ishte specje ne zhdukje, si indianet e Amerikes sot. Do thoni ju ç`lidhje ka ?! Po po, ka lidhje, sepse mbrapa kesaj historie genjeshtrash me titull “NE ME TURQIT JEMI MIQ E VELLEZER” qendron ajo pjese perverse e plutokracise amerikane, qe per arsye “pragmatizmi” (territore influence, aleance me ushtri mercenaresh, plus sigurine e puseve te naftes dhe supremacine e dollarit), kane ideuar qe bota na u dashka te mbeshtetet ne uren famekeqe lidhese Washington-Tirane-Ankara-Riad. E gjitha kjo strategji perverse, nuk merr aspak parasysh termin qyteterim, histori e pergjakur ne shekuj, perdhununime, genocide, dinjitet dhe moral njerezor.

Jo pra. Dua ta sqaroj per te gjithe. Ne me truqit nuk jemi vellezer, as miq. Nese na i kane perdhunuar gjyshet e stergjyshet, kjo nuk na ben as vellezer, as miq. Me kujtohen vitet e para te femijerise time ketu ne kryeqytet, kur na thuhej kudo e parreshtur, si ne shkolle ashtu edhe ne familje apo shoqeri, se çdo gje turke ishte demode`, ishte e keqe, si nga stili ashtu edhe nga permbajtja. Kjo ka ndodhur ne Tirane, gjate viteve te soc-realizmit.
Kete qe deshmova, nuk mund ta zhbejne dot aspak nje grup sharlatanesh, politikanesh, “historianesh”, tifozesh, spektatoresh, turistash, te cilet jane thjesht te blere aq lire sa do t`i vinte turp edhe tufes se majdanozit per çmimin e tyre.

Pa dashur ta thelloj argumentin, as per te ndezuar nje konflikt banal te tipit ballkanik me turqit, po mundohem vetem te them se turqit jane mire aty ku jane. Ne nuk i duam, edhepse jemi ne krize ekonomike. Nuk kemi ç`te marrim prej tyre, dhe as ata nuk kane ç`te na japin, perveç fatkeqesive shekullore qe i dime mire e kemi nen lekure. Per me teper, turqit e sotem, “vellezerit” e se kaluares, dhe disa çifte te kombinuar ne martesa rastesore, aspak perfaqsuese te kultures apo berthames shqiptare, nuk i fshihen dot historise me te dhimbshme te ndodhur ndonjehere ne Ballkan, ne Europe, e me gjere. Po po, dhuna e turqve ndaj shqiptarve, dje me ndihmen dinake greko-serbe dhe sot me ndihmen e zymte te plutokracise amerikane, eshte me e dhimbshmja, me unikja per nga pasojat shktaterruese dhe sigurisht shume nihiliste. Pse ?! Sepse turqit e dhunshem e barbare, i vune shpaten dhe zjarrin qyteterimit me te hershem europjan, atij iliro-shqiptar.

…………….

ZAKONET ILIRO-SHQIPTARE PARE NE SHKALLE KRAHASUESE


FISI SHQYPTAR NE SHERBIM TE BOTES !

Nga: Zef (Giuseppe) Valentini

Shqiperia nuk ka qënë kurr në një gjëndje politike çë të vehet në një truesë me Shtetet o me fukijt e mbëdha të dajë me ‘to fatet e botës. Porse as diktatet e politikës së madhe nuk patën sukses të vërtetë e të qëndruashëm, as nuk u arrijtën, për pa patur në shërbim të vetin ndonjë ide dhe ndonjë njeri me një ide.

Fisi Shqipëtar pati jo pak njerëz t’atillë, me gjith çë shum ndër ‘ta nuk janë të njoftun nga bota porsi Shqiptarë; mirëpo Shqiptëtari çë jeton shpirtin e Shqiptarizmës, albanologu çë të jetë thelluar në rrënjë të frymës shqipëtare, kujtohen herë për herë dhe pa dyshim se ata njerëz në veprimtari të tyre nëpër botë ishin drejtuar nga një ide tipikisht shqipëtare e se, pa u kujtuar të huajt, ishin përfaqësuarsit e shpirtit shqipëtar.

Tërë bota i njeh emërat famëmëdhenj të Konstantinit të Math, të Justinianit, Të Mustafa Qemalit Atatyrk; por as çë din se Konstantini ish nga Nishi, se Justiniani ish nga Shkupi, e se Mustafa Qemali ish Shqipëtar me fis e me gjuhë.

Këtyre mund të ju shtojmë Gergentius, Peshkop nga Prizrendi dhe ligjëbërës të Hymjaritvet në Harabi, Vasile Lupul vojvod e ligjëbërës të Rumunëve edhe Ali Pashaj themeluarsi i Shtetit modern të Misirit.

Jo vetëm çë kemi këtu një varg emërash të mbëdhenjë, e gjerë ndër më të mbëdhenjtë, por një përfaqësim të asajë karakteristike shqipëtare çë është shpirti e mendësia juridike, dhe, përmbas asajë, edhe syri e dora e administratorit të math.

Dhe këta jo vetëm në fushë civile, por edhe në fushë kishtare. Nuk mund të quhet një kojncidencë rashtësore çë togu më i forti i kanonistëvet bizantin të ketë lulëzuar në tokë shqipëtare, dhe nga toka shqipëtare të kenë ndriçuar jo vetëm Kishën Kristjane Lindore por edhe Kishën Përëndimore; kështu Theofylakti dhe Dhimitër Komatjani kryepeshkopër të ohrisë, dhe Jan Apokafku mitropolit i Epirit të Vjetër.

Me çë kemi përmendur botën kishtare, nuk mund të lëmë në heshtje emërat e Papëvet sikur Shën Eleftheri dhe Klementin e XI, dhe nuk është çudi pak e madhe çë një vënt kaq i vogël sa Shqipëria, të mund të lavdurohet për dy Papë kurse ka kombe më të mbëdha çë s’kanë patur asnjë, apor jo më shum se sa Shqipëria.

Gjithnjë në lëmë kishtare do të thomi se ndër Synodhet e mbëdhenj të Kishës së vjetër, peshkopata shqipëtare si e Veriut si e Jugut, bashkë me peshkopatën tjatër Illyrike, kjo ajo e cila, duke u bërë tok, dhe duke diktuar me sy të qarët kokrrën e së vërtetës, e danë fatin e orthodoksisë romane dhe ekumenike.

Edhe kjo ësht një karakteristikë tjatër e shpirtit shqipëtar: Shqipëtari sikurse është syhollë në çështje filosofike dhe mathematike, sikurse është merakli për diskutime të holla edhe mos të jetë i shkolluar, njaq edhe është i matur kur i duhet të marrë një vendim të prerë dhe përgjegjës. Në diskutim ay flet si privat, të thuash si për sport; por botërisht, duke lërë penk fjalën dhe zërin zyrtar të vetin, ay nuk këqyr opinionin e vet, por me një shpirt të çuditshëm përbrënda kufinjëvet të lirisë e të demokracisë së tija, mund pse ësht demokrat i vërtetë, është serjozisht i respektuarshëm kundrejt auktoritetit, d.m.th. kundrejt të parëvet çë ësht fryti i eksperjencës, dhe kundrejt auktoritetevet çë mishërojnë personin dhe vullëndetin e Komunitetit; parimi është: ndë shtëpi t’ime un jam privat e mbret; në katund ose ndë kishë un jam gjymtyr’ e komunitetit.

Soliditeti i këtij kuptimi, matuari e të sjellurit çë rrjedh nga ky kuptim për të mirën e përgjithshme, e spiegojnë influksin caktues dhe ndërtimtar të Shqiptarëvet të mbëdhenj, të cilët kanë arrijtur të sundonin dhe gjysmën e botës, qoftë edhe duke qenë familjeje të panjohur, të pa shoq në vent të huaj, dhe të shumtën të pashkolluar.

Një rrugë tjatër, pa i çelur njëriut rrugën e sundimit, i jep një farë princërije përmbi shpirtrat: ajo ësht rruga e artit. Gjëndja e mjeruarshme e Shqipërisë nuk ka lejuar veçse pak Shqipëtarë të jipeshin mbas artevet të bukura; me gjith këtë nga Shqipëria aty këtu doli rrezeja e bukurisë; ka gjurma çë na dëftojnë se piktorët orthodoksë shqipëtarë, nëpër veprimtari të tyre në Athos e gjetiu kane krijue një rrymë arti rilindës metabizantin pa dyshim më të naltë se artibizantin paralel çë njihet si art bizantin gjiritas. Aleksi nga Durrësi qe ndër krijuesa të shkollës së skulpturës së famëshme dalmatjane; gjithë një dinasti piktorësh të mbiquajtur Albanese mbajtën lart zërin e Shqiptarëvet, të çpallur përpara atyre nga Bazajti, po n’atë krahinë të Vendikut.

Por ka edhe një art tjatër e cila gjen thuajse shtekun e mbyllur për të depërtuar në vise të përjashtme: letërsia, nga shkaku i gjuhës; kurr s’do të mundet i huaj të shijojë me gjitha ndjesirat atë “shije të bukës së mbrûme“ siç thotë Koliqi, të cilën e ndjen Shqipëtari; por Koliqi vetë dhe pas programit të tija Arbëreshët e ri janë duke vepruar vazhdimisht në përkthim italish të vepravet klasike, dhe personalisht un krenohem se dy nxënësit e mi Parrino dhe Guzzeta janë tuj shfrytëzue diglossimën e tyre për të arrijtur një qëllim kaqë të nderçëm.

Më lehtë duall puna në muzikën, që ka posi një gjuhë ndërkombëtare, me gjith veçoritë stilistike të kombevet të ndryshme; ndodhi kështu qi dy reformatorët e melodisë së mrekulluarshme byzantine duallën nga dheu i Shqipëtarit. Kukuzeli shqipëtar dhe Krysanthi mitropolit i Durrësit; dhe gjer më sot tradita e këngëvet kishtare të Arbreshëvet të Sikelisë, dhe ajo e Këngëvet popullore të Arbreshvet të Kalabrisë do të admirohen posi tradita ndër më të larta dhe fisnike të krahinavet byzantine.

Për mrekulli përkundrazi lehtësija qi kanë Shqipëtarët duke mësuar gjuhët e huaja, u ka çelur edhe rrugën e artit dramatik, jo vetëm si auktorë, sikursè qe shum i çmuar në kohërat e tija Emanuel Bidera Arbresh, por edhe porsi aktorë shkalle të parë sikurse Aleksandër Mojsiu (1), dhe ësht sot një ndër aktorë më të mëdhenj të botës…

Ka edhe një fushë tjatër ku mejton gjindja se mjafton vullëndeti i mirë, por qi lypë përkundrazi një art të vërtetë, edhe është shënjtërija: mjeshtërì e hollë për të ujdisur harmonikisht të gjitha virtytet njerëzore. Edhe kësish ka patur fisi i Shqipëtarëvet; duke jetuar në Palermë hap për hap kam patur rastin të studioj si jetën si edhe institucjonët dhe reformat qi duallnë nga shpirti, nga zëmra e nga drejtpeshimi i Atë Gjergj Guzzetës themeluarsi i Seminarit Arbresh, dhe jam i mbushur mendjeje se vetëm e vetëm me harmonì të njëj shënjtërije së vërtetë mund të kuptohet një ëpërsi shpirtërore dhe veprimtari kaq e shkëlqyeshme si ajo e tija.

I panjoftur munt thuhet sot një tjatër typ shënjtori, i cili por pati dikur një famë ndër më lartushtuase, duke pasë qenë më i pari shenjëtor i Kanonizuar synodikisht, në sinodhin e pergjithëshëm të Barit, dhe duke qenë pajtimtari i qytetit të Tranit: Shën Nikolla Stektar, i quajtur edhe Shën Nikolla Shqipëtar, i lindur në katundin arbresh të Stirës në Beotì, osè, si quhej atëherë, të Livadhìs afër Mungadhës së famshme të Hosios Lukasit.

Dikur nuk munguan asish që mejtojshin se edhe Skënderbeu mund të lartësohej në shkallë të shenjëtorëvet me titull zyrtar. Ish një idè tepër romantike. Por nuk mund t’i mohojmë Skënderbeut një misjon rrallë për një njerì luftëtar: të zgjojë n’Evropë një ndërgjegjë tq qytetnimit të përbashkët, dhe n’atë, një ndërgjegjë kombëtare shqipëtare për mprojtje dhe për shërbim të qytetnimit Ndërkombëtare të Studimevet Shqipëtare çë u mblodh në Palermë sot një mot, çdo komb që, nga koha e Skënderbeut e tektej, u ngrejt si mburojë për liri të vet dhe njëkohësisht për shpëtim të qytetnimit evropjan, e muar për shembëll trimërues fytyrën burrërore dhe bujare të Skënderbeut, gjithashtú sikursè Papët e kohës heroike kastrjotjane, Skënderbenë e lavdëruan në sy t’Evropës edhe Evropës së çburrëruar i a përplasën në sy për t’a zgjuar.

Për këto arësyra na besojmë se Papë Pavli i VI, duke u folur Shqipëtarvet në pritjen madhështore të 25 prill 1968, u kujtoi veprën e lidhurìvet ndërkombëtare, thuajse ekumenike, të cilën ata e kanë çvilluar për qindëra vitërash porsì një misjon të veçantë.

…………….

DRITAN KOKA

ORGANIZIMI SHOQËROR I SHQIPTARËVE TË VERIUT

HYRJE

Mora shkas për të bërë këtë studim duke lexuar një fragment nga libri Shqipëria e Epërme i Mary Edith Durhamit, etnologe e njohur angleze, e cila, duke vizituar popujt ballkanikë në fillim të shekullit XX, u godit nga veçoritë kulturore të shqiptarëve gegë të malësive të veriut. Natyra magjepsëse dhe mikpritja e vendasve e bënë këtë udhëtare një nga admirueset më të mëdha të Shqipërisë dhe të shqiptarëve. Duke vëzhguar malet magjepsë të Thethit, ajo shkroi: “Mendoj se asnjë vend tjetër ku jetojnë qenie njerëzore nuk më ka lënë një përshtypje të tillë izolimi madhështor nga e gjithë bota. Është një vend ku shekujt tkurren; lumi mund të jetë burimi i botës, brigjet e tij djepi i instinkteve parake, i pasioneve plot gjak e vrull”[1].

Fiset gege të Shqipërisë veriore që prej kohëve më të hershme kanë patur një tërësi rregullash të pashkruara me autoritet absolut, të njohura me emrin Kanun. Në një shoqëri të tillë, të organizuar deri jo shumë kohë më parë mbi baza farefisnie, ku nuk vepronte një autoritet shtetëror, rendi shoqëror duhej siguruar nga një kod moral i bashkëndarë, i cili parashikonte edhe hakmarrjen, të ndërmarrë nga pala e fyer në dëm të atij që kishte kryer një veprim të klasifikuar si të pamoralshëm nga Kanuni.

Filozofia që qëndron në bazë të Kanunit është e vështirë të kuptohet nga ai që nuk është rritur në mjedisin kulturor të Shqipërisë veriore dhe të Kosovës. Sidoqoftë, studimi i Kanunit ofron një depërtim mahnitës brenda një kulture unike, të bazuar mbi nderin dhe mbi burrërinë. E gjithë esenca e kodit juridik zakonor të shqiptarëve konsiston në një të pakrahasueshëm për këtë parim themelor: mos ceno dinjitetin e njeriut, nderin, shtëpinë, jetën e tij.

Si në të kaluarën, ashtu edhe gjatë viteve të fundit, Kanuni ka ngjallur interesin e shumë antropologëve, etnologëve, juristëve, sociologëve, historianëve, filozofëve, shkrimtarëve e artistëve nga vende të ndryshme të botës, të cilët kanë zbuluar në traditën juridike të pashkruar të shqiptarëve embrionin e organizimit shoqëror të popullsive primitive, të cilave u mungon një autoritet i mirëfilltë shtetëror. Studiuesi japonez Kazuhiko Yamamoto pohon se parimet etike të Kanunit përbëjnë bazat e bashkëjetesës njerëzore dhe të qytetërimit[2]. Pa traditën e mikpritjes, për shembull, e konsideruar e shenjtë nga Kanuni, nuk mund të rriteshin bashkësitë e vogla farefisnore, për të formuar një shoqëri njerëzore më të gjerë dhe nuk mund të flitej për vlera njerëzore në një periudhë kur autoriteti politik ishte i dobët apo nuk ekzistonte aspak.

Në malet e padepërtueshme të veriut shqiptar ky ligj i lashtë i pashkruar mbizotëronte mbi të gjitha ligjet e shkruara, për shkak të autonomisë nga pushteti qendror që gëzonin fiset e këtyre zonave. As misionarët fetarë nuk ia dolën të çrrënjosnin krejtësisht mendësinë dhe praktikat mitologjiko-pagane të këtyre njerëzve, të cilët, për shekuj me radhë, kanë arritur ta ruajnë mënyrën e tyre të të jetuarit.

Kodi fisnor i quajtur Kanun, i ruajtur më gjatë në pjesën veriore të Shqipërisë dhe në Kosovë, është një nga pasuritë kulturore më të rëndësishme të popullit shqiptar. Ky kod e ka ndihmuar këtë popull të ruajë të paprekur identitetin kombëtar edhe në periudhat më të vështira të historisë.

Në ditët tona mendësia e Kanunit jo vetëm që nuk është çrrënjosur, po vazhdon të rregullojë shumë çështje të jetës së përditshme të shqiptarëve. Është e vështirë të kuptosh diçka prej formës mendore, prej karakterit dhe prej modeleve të sjelljes së shqiptarëve, pa patur parasysh Kanunin e famshëm të maleve.

Në këtë punim jam orvatur të shpjegoj zanafillën dhe strukturën e Kanunit në variantet e tij të ndryshme dhe ndikimin që ai ushtron edhe sot e kësaj dite mbi shoqërinë shqiptare, i vetëdijshëm se studimet mbi të drejtën zakonore të këtij populli, për shkak të ndërprerjes së gjatë që vijoi deri në shembjen e komunizmit, janë në fillimet e tyre. Ashtu si profesori japonez Yamamoto, një nga studiuesit më të njohur të Kanunit, edhe unë jam i bindur se kërkimet rreth kësaj teme nuk do të shteren kurrë[3].

I. E DREJTA ZAKONORE SHQIPTARE

1. Lindja dhe zhvillimi i së drejtës zakonore ndër shqiptarë

E drejta zakonore është një burim juridik i kudogjendshëm që nga fillesat e historisë njerëzore. Krijimi i saj nuk mund të lidhet me një njeri apo me një organizëm shtetëror, po më tepër me një bashkësi njerëzish, të cilët, duke bashkëjetuar, vendosin rregulla në mënyrë spontane, për t’i përforcuar më pas e për t’i bashkëndarë ndër vite. Staticiteti i këtyre rregullave arrihet nëpërmjet bashkëndarjes së përgjithshme të grupit, i cili i konsideron të drejta, pra, të nevojshme për mbijetesën e tij. Në shumë raste ky tip normative merr tipare të forta sakraliteti dhe forma e transmetimit gojor ndihmon për t’i formalizuar rregullat, duke i shndërruar në detyruese. Rregullat zakonore, pra, janë ajo çka lind më spontanisht në një grup shoqëror dhe kjo dukuri është verifikuar që prej fillimit të historisë njerëzore, deri më sot[4]. Ata që ndihmuan më tepër në krijimin, ruajtjen dhe evoluimin e normave të pashkruara ishin të moshuarit, të urtët e bashkësisë, të cilët kishin më tepër familjaritet me gjuhën dhe mendësinë e njerëzve të tyre (shih nenin 993 të Kanunit të Lekë Dukagjinit).

Bashkësitë blegtorale të malësorëve, që përfaqësojnë shoqërinë parake shqiptare, luajtën një rol vendimtar në ruajtjen e identitetit kombëtar dhe të vlerave autoktone gjatë periudhave të pushtimeve, duke pritur herë pas here shqiptarët, që largoheshin nga ultësirat gjatë ndeshtrashave të historisë. Tradita gojore, në transmetimin e zakoneve juridike, nuk pengoi, përkundrazi, përforcoi rreptësinë ligjore të këtyre rregullave. Kemi të bëjmë këtu me forma shoqërore fillestare dhe këtej kuptohet se si disa qindra norma kanë arritur të rregullojnë të gjitha aspektet e jetës shoqërore të këtyre bashkësive. Rregullat e së drejtës zakonore janë respektuar në mënyrë të vazhdueshme për një hark të gjatë kohor dhe janë shndërruar në zakone. Përmes përsëritjes, në ndërgjegjen e njerëzve krijohej domosdoshmëria për t’i respektuar dhe riprodhuar me saktësi. Normat zakonore, të njohura me emrin Kanun (kështu quhej legjislacioni otoman i kodifikuar nga Sulejmani II në shekullin XV[5]), ishin të njëjta për të gjitha shtresat e shoqërisë dhe nuk parashikonin përjashtime në bazë të përkatësisë shoqërore.

Në traditën popullore shqiptare, emri i Kanunit është i lidhur me personin e Lekë Dukagjinit III (1410-1481), princi trashëgimtar i Dukagjinit[6]. Me Lezhën si kryeqendër, principata e Dukagjinëve përfshinte Zadrimën, zonat në veri e verilindje të Shkodrës dhe shtrihej deri në Serbinë e sotme, me Ulpianën si kryeqendër të dytë. Sipas Marin Barletit, Leka ishte princi shqiptar më i fuqishëm pas Skënderbeut, përkrah të cilit udhëhoqi qëndresën e popullit shqiptar kundër pushtuesit osman.

Që para vdekjes së Skënderbeut dhe të rënies së qyteteve në duar të turqve, Leka u tërhoq në malet e prapatokës së principatës së tij, ku ndërtoi fortesa së bashku me banorët e lirë të atyre zonave, të cilët e pritën ngrohtë zotërinë e tyre, familjen dhe oborrin e tij. Në këmbim, princi i Dukagjinit u garantoi malësorëve të principatës së tij lirinë për t’u organizuar sipas dokeve të tyre fisnore. Kanuni u konsolidua në këtë periudhë, kur princi Lekë drejtonte të gjitha asambletë popullore dhe këshillat e pleqve. Sentencat e tij, të cilat janë bërthama e Kanunit, janë përçuar dhe pasuruar brez pas brezi për gati gjashtë shekuj si një lloj Common Law. Populli i maleve e ka lartësuar figurën e Lekë Dukagjinit, duke i dhënë karakterin e një miti homerik e duke u identifikuar me inteligjencën, mprehtësinë, guximin dhe ndershmërinë e këtij heroi fisnik.

Vlera e këtij princi ishte e padiskutueshme. Ai mbetet në kujtesën e bashkëvendasve të tij si “Justiniani” i atij që mund të emërtohet si shteti i parë shqiptar. Durhami shkruan: “Për të gjitha zakonet, ligjet, doket, njerëzit, si rregull, nuk kanë veçse një shpjegim: ‘Është në Kanunin e Lekës’… Rreth Lekës dihen pak gjëra. Fama e tij mes fiseve, që ende ruajnë emrin e tij, ia ka kaluar edhe asaj të Skënderbeut dhe ai mbetet i mbështjellë nga një re mitologjike. Ai nuk ka lënë gjurmë në historinë evropiane. Është thjesht një njeri me famë lokale, po duhet të ketë patur një personalitet imponues, me një ndikim kaq të madh mbi banorët, saqë shprehja ‘Kështu ka thënë Leka’ kishte forcë bindëse më tepër se dhjetë urdhërimet e Biblës. Mësimet e islamit dhe të krishterimit, ligjet e Sheriatit e të kishës, të gjitha duhet t’i nënshtrohen Kanunit të Lekës”[7].

Po në të vërtetë Kanuni është shumë më i lashtë se princi i Dukagjinit. Zakonet me natyrë juridike të shqiptarëve të veriut janë gdhendur gjatë shekujve dhe studiuesit bien dakord për faktin se nuk mund të provohet shkencërisht krijimi i tyre nga personi historik i Lekë Dukagjinit.

“Ligjet dhe kanonet që i atribuohen Lekës, duket qartë se janë më të lashta se shekulli XV… Ndoshta atyre ligjeve u janë bindur luftëtarët e panjohur me armë prej bronzi, që shihen në varret parahistorike. Ndoshta Leka ka mbledhur ligjet fisnore ekzistuese, ndërsa të tijat mund të jenë vetëm ato ligje që synojnë të kufizojnë apo të ndryshojnë zakonet e lashta me anë të ndëshkimit. Është e pamundur të besosh, për shembull, që Leka, siç thonë njerëzit, të ketë urdhëruar gjakmarrjen dhe, në të njëjtën kohë, ndëshkimin e hakmarrësit… Ai, siç duket, ka dhënë miratimin e tij për një sërë dokesh barbare. Dhe, me një popull të tillë konservator, nuk do të mund të bënte ndryshe.”[8]

Prifti françeskan Shtjefën Gjeçovi (1874-1929) nga Janjeva (Kosovë), ishte i pari që mblodhi dhe kodifikoi Kanunin e ashtuquajtur të Lekë Dukagjinit. Vepra u botua më 1933 nga provinca françeskane e Shqipërisë, pasi autori u vra nga milicët serbë.

Kanuni tejet i famshëm i Lekë Dukagjinit është kolona e së drejtës zakonore shqiptare, e cila, me variantet e saj të ndryshme, ka drejtuar rreptësisht për shekuj me radhë të gjitha aspektet e jetës shoqërore të shqiptarëve të maleve, që sot gjenden në veri dhe në jug të vendit, në Kosovë e në zonat e Malit të Zi dhe të Maqedonisë që kufizohen me Shqipërinë.

2. E drejta zakonore shqiptare si pjesë e një kulture ballkanike më të gjerë

E drejta zakonore nuk është një veçori vetëm e kulturës shqiptare. Ajo ka rezistuar pranë pothuajse të gjithë popujve ballkanikë, sidomos në zonat rurale, deri në kohët tona. Me shumë gjasa, vetë sovranët evropianë, para se të përqafonin vendosmërisht të drejtën romake, i qeverisnin popullsitë e tyre me rregulla zakonore. Siç dihet, në Ballkan është shumë e vështirë të shënosh kufij etno-gjuhësorë. Simbioza dhe bashkëdepërtimi i popujve ballkanikë, i kulturave, i gjuhëve dhe i traditave të tyre ligjore ka luajtur një rol përcaktues në formimin e një profili të përbashkët të njeriut ballkanik[9]. Ky unitet, i cili ekzistonte brenda kufijve të perandorisë bizantine, gjeti shprehjen më të lartë pasi gjysmëhëna zëvendësoi kryqin në kishën e Shën Sofisë më 1453. Nuk ngjall habi, pra, ngjashmëria e madhe që ekziston mes së drejtës zakonore shqiptare dhe asaj malazeze e boshnjake, që kanë zgjatur më tepër. Në hyrjen e botimit shqiptar të tragjedive të Eskilit, Ismail Kadare pohon se kjo e drejtë është pjesë e një kodi të lashtë ndërballkanik, i cili i ngjan së drejtës antike greke të kohës së Homerit, deri në lulëzimin e Athinës dhe se ngjashmëria duket qartë në shumë institucione homologe me ato të tragjedive të Eskilit. Ai shkruan: “E drejta romake, bizantine e pastaj ajo turke, me valë të njëpasnjëshme, fshinë gjurmët e fundit të kodit të lashtë ndërballkanik, që qytetërimi grek me zhvillimin e tij thuajse e kishte fshirë nga jeta. Grekët ishin në atë kohë pararoja e qytetërimit botëror dhe ishte e natyrshme që këtë hap ta bënin ata të parët”[10]. Hordhitë barbare, sidomos ato sllave, e bënë të zhdukej popullsinë shqiptare nga ultësirat dhe nga kodrat, duke e detyruar të tërhiqej në malet e padepërtueshme[11]. Gjatë pushtimit të tyre nuk mund të mohohet ndikimi reciprok në zakone, ndër të tjera, shumë të ngjashme në strukturë dhe në transmetim. Popullsitë serbo-malazeze ruajnë edhe sot një pasuri juridike të ngjashme me atë shqiptare; studime krahasuese janë bërë nga studiues të të dyja palëve.

Një tjetër faktor që përcakton ngjashmëritë mes kodeve zakonore të popujve ballkanikë është trashëgimia e tyre e përbashkët indo-evropiane. Sidoqoftë, pjesa më e madhe e normave zakonore shqiptare janë autoktone, me veçoritë e tyre.

E drejta zakonore nuk ka qenë kurrë burim juridik ekskluziv. Roli i saj zyrtar ishte të mbushte zbrazëtitë e sistemeve të tjera juridike në fuqi. “Jeta” e dokeve shqiptare është karakterizuar nga një dualizëm i përjetshëm me sistemet e ndryshme juridike të pushtuesve. Bashkëjetesa, kohë pas kohe, me të drejtën romake, serbe, bizantine, veneciane dhe me Sheriatin gjatë pesë shekujve të sundimit osman nuk i ka zbehur veçoritë e zakoneve shqiptare. Thjeshtësia, efikasiteti, konkretësia kanë qenë gjithnjë vlera të përjetshme të kësaj të drejte në shekuj. E drejta zakonore shqiptare, në kompleks, është një nga të paktat që janë ruajtur në Evropë në gjendje pothuajse parake. Gjatë ndodhive të mundimshme historike që kanë përfshirë vendin e shqiponjave, ky “corpus iuris”, së bashku me gjuhën, ishte faktori kryesor i mbijetesës së identitetit të popullit shqiptar.

Gjatë pushtimit osman të tokave shqiptare ishte në fuqi Sheriati – ligji themelor apo ligji i shenjtë, nga i cili rridhnin normat fetare dhe juridike të së drejtës muslimane. Burimet ishin Kurani, tradita dhe vendimet e katër imamëve të parë. E drejta muslimane njihte edhe traditat lokale dhe i përdorte si burim ndihmës për çështje që nuk përfshiheshin në ligjet kuranore. Në parathënien e Kanunit të Lekë Dukagjinit, poeti i madh shqiptar, atë Gjergj Fishta, vë në dukje se, veç ligjeve të veta, perandoria otomane mbante në fuqi edhe Kanunin, të cilin e zbatonte ekskluzivisht për çështjet në zonën e Dukagjinit dhe si burim ndihmës në rajonet e tjera shqiptare. Paralelisht me Sheriatin, pra, në shumë zona të banuara nga shqiptarët vijuan të mbijetonin e të vepronin edhe normat zakonore.

Një rajon, për shembull, që ia kishte dalë të zbatonte gjithmonë doket e veta gjatë pushtimit osman, ishte sanxhaku i Mirditës. Ky rajon ka hyrë në histori si furnizuesi më besnik i sulltanit në lidhje me taksat, armatimet dhe mercenarët, në shkëmbim të autonomisë më të jashtëzakonshme që perandoria otomane i kishte njohur ndonjëherë një province[12].

Sigurisht, Kanuni shqiptar nuk ka mbetur statik, po ka ndryshuar dhe është kompletuar sipas rrethanave e nevojave të reja të jetës së njerëzve, për më tepër duke qenë e një drejtë e pashkruar. Siç mund të vihet re lehtë, Kanuni i Lekë Dukagjinit përfshin jo pak rregulla e institucione që kanë ardhur pas shekullit XV[13].

Edhe pas formimit të shtetit shqiptar, më 1912, normat e Kanunit mbetën në fuqi. Për shkak të pastabilitetit politik, deri në fund të Luftës së Dytë Botërore Kanuni bashkëekzistonte me ligjet e shtetit. Gjatë komunizmit u ndalua zbatimi i tij, po pas rënies së regjimit u rishfaqën mendësia dhe praktika e disa aspekteve të Kanunit, si, për shembull, dukuria tragjike e gjakmarrjes, që, sipas Valentinit, “në Shqipëri ka shkaktuar ndoshta më shumë gjakderdhje se luftërat”[14].

3. Variantet e Kanunit shqiptar

Gjatë dekadave të fundit shumë etnografë shqiptarë kanë kodifikuar dhe studiuar normat e së drejtës zakonore shqiptare. Kërkimet shkencore kanë gjetur gjurmë të normave zakonore në të gjithë territorin e banuar nga shqiptarët, duke na siguruar për ekzistencën e Kanuneve të ndryshme lokale, të përdorura në periudha të ndryshme, në pjesë të ndryshme të vendit. Këto Kanune ishin kode të veçuara të ligjit zakonor. Ata nuk janë prodhuar nga individë, po nga grupe njerëzish. Në shumë raste këto rregulla u janë përshtatur nevojave të veçanta të dinastive feudale sunduese.

Kanuni i quajtur i Lekë Dukagjinit nuk është, pra, i vetmi koleksion i së drejtës gojore shqiptare. Krahas tij ekzistojnë burime të tjera të së drejtës zakonore si: Kanuni i Skënderbeut, Kanuni i Malësisë së Madhe, Kanuni i Pukës, ai i Mirditës, i Lumës, i Labërisë. Harta e varianteve theksohet edhe më tepër nga fakti se brenda një Kanuni ka veçori dhe dallime lokale nga zona në zonë. Këto veçori lokale nuk kanë qenë kurrë aq të thella, sa të thyejnë parimet themelore të përbashkëta të së drejtës gojore të shqiptarëve, së cilës ata i japin një karakter thellësisht shqiptar[15].

Falë botimeve të reja, dimë që Kanuni i Lekë Dukagjinit ka variante të tijat në thuajse të gjitha rajonet malore shqiptare. Fillimisht gjejmë mbledhjen e bërë nga atë Bernardin Palaj, OFM, nën diktimin e Mark Sadikut, të parit të “këshillit të pleqve” të Shalës, botuar në revistën Studime e tekste juridike të Insitutit Mbretëror të Studimeve Shqiptare, më 20 shkurt 1940. Kanuni i Malësisë së Madhe, i mbledhur nga famullitari Ernesto Cozzi[16], u botua, gjithashtu, në revistën e sipërcituar.

Kanuni i Malësisë së Madhe, shumë i ngjashëm me atë të Lekë Dukagjinit, është adoptuar nga fiset e Kastratit, Hotit, Grudës, Kelmendit, Kuçit, Krasniqit, Gashit dhe Bytyçit, të cilat gjenden në veri të Shkodrës dhe në pjesën lindore të maleve të Gjakovës në Kosovë, në veri të zonës së Dukagjinit. I ashtuquajturi Kanun i Skënderbeut, i njohur edhe si Kanuni i Arbërisë, zbatohej veçanërisht në rajonet e Dibrës, Krujës, Kurbinit, Bendës dhe Martaneshit, zona këto të përfshira në zotërimet e Kastriotëve, në jug të rajonit të Dukagjinit. Kanuni i Pukës dhe ai i Mirditës ishin në fuqi në zonat përkatëse, të cilat ndodhen në jug të Dukagjinit, në qendrën veriore të Shqipërisë së sotme. Kanuni i Labërisë është Kanuni i Shqipërisë së jugut, që përfshin Vlorën, Kurveleshin, Himarën, Tepelenën dhe sidomos atë territor të njohur rëndom si “rajoni i tri urave” (Drashovica, Tepelena, Kalasa). Edhe ky i fundit është një kod i ruajtur gojarisht dhe tradicionalisht lidhet me figurën e Papazhulit, themelues i fshatit të Zhulatit, pranë Gjirokastrës.

Për shkak të rëndësisë së madhe që mbart Kanuni i Lekë Dukagjinit në traditën gojore juridike të popullit shqiptar, do ta analizojmë strukturën e tij në një kapitull të veçantë. Në këtë paragraf do të trajtojmë tiparet e veçanta të blloqeve të tjera të normave zakonore, të bindur se ato përfaqësojnë variante të ndryshme të së njëjtës së drejtë gojore të kombit shqiptar.

Kanuni i Skënderbeut është varianti më origjinal dhe i veçantë i Kanunit të Lekë Dukagjinit. Frano Illia[17] ka qenë kodifikuesi i parë i Kanunit të Skënderbeut, të cilin e mblodhi teksa zhvillonte misionin e tij në malet e Krujës. Botimi i këtij Kanuni u bë i mundur vetëm në 1993, edhe pse vepra ishte gati prej të paktën tridhjetë vjetësh.

Kanuni i Skënderbeut e ushtronte ndikimin e tij në Shqipërinë qendrore, mes rajoneve të Principatës së Kastriotëve. Ndikimi i kësaj principate shtrihej nga lumenjtë Mat e Fan në veri, deri në lumin Shkumbin në jug, nga deti Adriatik në perëndim, deri në kufijtë lindorë të rajonit të Dibrës. Zanafilla e Kanunit të Skëndërbeut është e njëjtë si e Kanuneve të tjera të maleve shqiptare dhe mund të quhet edhe Kanuni i Arbërisë, në nder të shtetit të Arbërisë, të krijuar nga Skënderbeu.

Islamizimi i pjesës më të madhe të rajonit të Kastriotëve i ndikoi ligjet e këtij Kanuni, të cilat u zgjeruan me ato të Sheriatit, ligjit islamik, po pa ndryshuar tërësisht shpirtin dhe zakonet vendase.

Ndërtimi i tekstit juridik është i ngjashëm me atë të Kanunit të Lekë Dukagjinit. Ndarja kryesore bëhet në pjesë dhe jo në libra. Pjesët janë të lidhura me familjen, shtëpinë, detyrimet, qeverinë, ndëshkimet, gabimet, dëmshpërblimet dhe kishën. Vepra i kushtohet vetëm pjesës normative, me një total prej 3534 nenesh, ku mungojnë shembujt praktikë dhe vendimet e autoriteteve kompetente.

Autori i ka dhënë një rëndësi të madhe “ligjeve të veçanta të Kanunit”, të cilat respektojnë traditat e rajoneve të ndryshme.

Sanksionet e Kanunit kanë më tepër karakter material, por ekzistojnë edhe rregulla që parashikojnë sanksione morale. Perbuzja morale shoqërohet me shprehjet “ka bërë diçka të pahijshme”, “është çnderuar”, “turp t’i vijë”.

Legjislacioni u ishte besuar kuvendeve të pleqve, të cilët për normat e reja duhej të frymëzoheshin nga parimet e Kanunit dhe nga traditat e lokaliteteve të veçanta. Një ligj i ri miratohej nga mbledhja e kuvendit të pleqve, po merrte efikasitet të plotë vetëm me miratimin e kuvendit të vegjëlisë. Të dy këto organe ishin të parashikuara nga Kanuni.

Kanuni rregullon, mbron dhe ndëshkon si të fortin, ashtu edhe të dobëtin; të gjithë janë të barabartë përpara ligjit, pa asnjë dallim.

Kanuni i Mirditës i përket zonës së Shqipërisë, shumë të famshme për një marrëveshje diplomatike që arritën princat e saj feudalë me pushtuesin osman, i cili u siguronte atyre autonomi të plotë në drejtimin dhe organizimin e brendshëm, në shkëmbim të detyrimit për t’i ofruar mercenarë, tribute dhe ndihma të çdo lloji tjetër perandorisë osmane. Populli i Mirditës i ruajti, pra, për shekuj gjuhën, traditat, fenë katolike, ligjet zakonore dhe gjithçka që i karakterizonte. Edhe pse nuk kemi ende një mbledhje specifike të Kanunit të Mirditës, ekzistenca e tij konfirmohet nga një seri studimesh. Për vetë veçorinë historike që përshkruam, ky rajon ka vazhduar ta përçojë gojarisht Kanunin e vet deri në ditët tona në formën më pak të përzier.

Në Kanunin e Lekë Dukagjinit familja e Gjomarkajve të Mirditës konsiderohet si themeli i Kanunit. Në Shqipërinë e veriut është e përhapur bindja se Gjomarkajt janë pasardhësit e Dukagjinëve, prandaj trashëguan funksionin e arbitrit, të cilin e mbajtën deri në fillim të shekullit XX. Me mbërritjen e regjimit të Enver Hoxhës, pasardhësit e Gjomarkajve u përndoqën dhe u zhdukën mizorisht.

Varianti i Pukës i Kanunit të Lëkë Dukagjinit është botuar nga studiuesi Xhemal Meçi[18] më 1996. Vepra është e ndarë në dy pjesë: pjesa e parë përmban 557 nene, të ndarë në tri rende kryesore: rendi shoqëror, rendi ekonomik dhe e drejta penale. Çdo rend është i ndarë në tema dhe çdo temë në krerë, të cilët janë të ndarë në nene. Pjesa e dytë, shumë e thelluar, sjell aspekte historike të rëndësishme mbi vendimet e Kanunit, mbi përbërjen e fiseve dhe mbi zbatimin e normave të veçanta juridike në jetën e përditshme. “Vendimet praktike” janë nëntëdhjetetre dhe secila sjell referimet e personave të gjallë që i kanë diktuar çështjet autorit. Fillohet nga një maksimë e shprehur në kuvende për të kaluar në shpjegimin e çështjes, me dëshminë e personave që e kanë jetuar ngjarjen.

Profesori Ismet Elezi[19], penalist i njohur shqiptar, ka përmbledhur informacionet mbi Kanunin e Labërisë, të quajtur edhe Kanuni i Papazhulit. Kjo tërësi normash ka rregulluar jetën shoqërore të malësorëve të jugut të Shqipërisë.

Për sa i përket emërtimit, profesor Elezi merr në konsideratë dy hipoteza: e para, e bazuar në një legjendë popullore, pohon se krijuesi i tij ka qenë Papazhuli, themelues i fshatit Zhulat rreth vitit 1481. Hipoteza tjetër është se, meqë “Kanuni i Papazhulit” është shumë i lashtë, ndoshta vetë Papazhuli “është një shpikje e legjendës”. Kanuni i Labërisë, si e gjithë e drejta zakonore shqiptare, rregullonte marrëdhëniet shoqërore, sjelljen e njerëzve, organizimin shoqëror, pronën, detyrimet, marrëdhëniet familjare dhe të martesës, trashëgiminë, të drejtën penale dhe procedurat gjyqësore.

Kanuni i fundit i mbledhur e i botuar në rend kohor është Kanuni i Dibrës, rajon lindor i prapatokës shqiptare, që përfshin edhe një pjesë të Kosovës dhe Maqedonisë. Kodifikimi i Kanunit të Dibrës është vepër e shkrimtarit Xhafer Martini[20] dhe botimi i tij i dytë përbëhet nga tridhjetë kapituj: Familja; Shtëpia dhe rrethinat; Lidhjet e gjakut; Fshati; Mali; Odat e Dibrës; Ekonomia; Fejesa; Martesa; Gruaja; Vdekja; Gjaku; Buka; Miku; Patronazhi; Ndërmjetësia; Pleqtë; Besa; Betimi; Ndarja e të mirave; Trashëgimia; Tregtia; Toka; Gjahu; Lajmëtarët; Kanuni kundër të keqes; I sëmuri mendor; Fjalë dhe shprehje; Tregime lidhur me Kanunin; Bibliografia.

Kanuni i Lumës, i mbledhur nga Shefqet Hoxha, ende i pabotuar, gjendet në arkivin e Institutit të Kulturës Popullore të Tiranës, ndërsa Kanuni i Mus Ballgjinit mbulon malet e thella të Elbasanit.

II. STRUKTURA E KANUNIT SHQIPTAR

1. Veçoritë e shoqërisë së Kanunit

Kanuni është efikas si një kod normash zakonore në një shoqëri ku autoriteti shtetëror është inekzistues ose i dobët. Në këtë shoqëri primitive sistemi i farefisnisë merr një rëndësi vërtet jetike dhe konsiderohet i shenjtë e transhendent, duke përfshirë edhe të vdekurit[21]. Në këto bashkësi ethosi i luftëtarëve respektohet veçanërisht shumë dhe kulti i të vdekurve merr tiparet e adhurimit[22]. Ky ethos bëhet i qartë në këngët epike të përçuara gojarisht dhe të pasuruara brez pas brezi nga popullsia e maleve, sidomos në veri. Detyrimi më i rëndësishëm i anëtarëve të grupit farefisnor është varrosja e të vdekurve me funerale epike, madhështore, duke kënduar bëmat e tyre me elegji, duke gërvishtur fytyrën e duke shkulur flokët si në shoqërinë homerike[23]. Baza strukturore e kësaj shoqërie konsiston në grupet si familja, vëllazëria, fisi dhe mund të pohojmë se ekzistenca e individit në një mjedis të këtij lloji nuk është tjetër, veçse ekzistenca e grupeve farefisnore[24]. Lidhja e gjakut është e shenjtë dhe, kur derdhet gjaku i një njeriu, fisi i tij ka detyrimin moral për t’u hakmarrë[25]. Sipas studiuesit japonez Yamamoto, në bazë të kësaj mendësie qëndron besimi, sipas të cilit shpirti i një të vdekuri të vrarë nuk do të gjejë kurrë paqe, nëse dikush nuk hakmerret për të, duke derdhur gjakun e një burri nga fisi i vrasësit[26]. Një qëndrim të tillë e gjejmë edhe në Iliadën e Homerit: Akili flijon dymbëdhjetë trojanë në funeralin e Patroklit. Po sipas Kanunit shqiptar një jetë vlen sa një tjetër jetë e jo më tepër. Prandaj, nëse numri i të vrarëve të dy fiseve në gjak mes tyre nuk ishte i barabartë, armiqësia mund të zgjaste edhe për shekuj me radhë. Kjo ndodhte shpesh kur një familje ishte fyer dhe kishte shkaktuar një viktimë më tepër ose kur nuk ishin ndjekur me përpikmëri normat e ngurta të Kanunit. Është e qartë, pra, se mes fiseve të maleve të veriut katolicizmi ka jetuar për shekuj të tërë përbri paganizmit.

Një tjetër koncept i shenjtë i shoqërisë homerike të Kanunit është ai i mikut, i konsideruar thuajse një Perëndi[27]. Siç dihet, mikpritja është e shenjtë për një shqiptar tipik të veriut. Kanuni i Lekë Dukagjinit thotë shprehimisht se shtëpia e shqiptarit është e Zotit dhe e mikut (neni 602). Nëse edhe një i panjohur trokiste pas mesnate në derën e një malësori, i zoti i shtëpisë e priste duke thënë shprehjen tipike “Mir’ se t’ka pru Zoti”, një grua i lante duart e këmbët dhe i ofrohej ushqim me bollëk. I zoti i shtëpisë e shoqëronte duke ngrënë edhe ai dhe mysafiri, duke e falënderuar e duke lëvduar Zotin, i uronte çdo të mirë për familjen e tij, gjë shumë e vlerësuar për shqiptarët, që besonin në efikasitetin e këtyre bekimeve[28].

Në këtë shoqëri parake edhe grindjet më të thjeshta mund të degjeneronin në konflikte të përgjakshme. Shpesh armiqësitë zgjidheshin me ndërmjetësinë e këshillit të pleqve. Nëse të dyja palët nuk pranonin të pajtoheshin, konflikti mund të zgjaste edhe disa breza mes familjeve apo fiseve, duke shkaktuar shumë të vrarë, deri, ndonjëherë, në zhdukjen e të gjithë burrave.

Kur mbijetesa e një grupi vihej në rrezik për shkak të një zie urie, burrat mund t’i drejtoheshin grabitjes, që, në këtë rast, shihej si një vepër e virtytshme nga anëtarët e fisit, po shpesh kjo u hapte rrugën hakmarrjeve të tjera.

Në këtë shoqëri epike të drejtat individuale pothuajse nuk ekzistonin. E gjithë jeta zhvillohej rreth familjes, shtëpisë, vëllazërisë dhe fisit. Çdo individ duhej të jetonte në funksion të nevojave të grupit farefisnor dhe t’u bindej më të moshuarve. Lidhja e gjakut kishte një rëndësi jetike, duke mbizotëruar mbi të gjitha lidhjet e tjera dhe duke përfshirë edhe të vdekurit e linjës atërore. Nëse një individ i gjallë apo i vdekur lavdërohej apo fyhej, lavdërimi dhe fyerja vlente për gjithë grupin e tij farefisnor. Çnderimi që i bëhej një grupi të tillë duhej shpaguar duke vrarë një burrë të familjes së fyesit, ndryshe çnderimi do të peshonte mbi fisin dhe të vdekurit e zemëruar, të konsideruar hyjnorë, do të hakmerreshin mbi të gjallët. Kështu, hakmarrja konsiderohej një forcë pastruese që ruante grupin.

Shoqëria tradicionale e Kanunit bazohej mbi familjen e gjerë. “Familja asht bashkësia e anëtarëve që jetojnë nën të njëjtin kulm dhe kanë si qëllim rritjen e numrit të species nëpërmjet martesës, edukimin e trupit, të mendes e të ndjenjave” (neni 18 i Kanunit të Lekë Dukagjinit). Bashkësia e disa familjeve me origjinë të përbashkët krijonte fisin[29]. Fisi ka përfaqësuar për mijëra vjet indin e shoqërisë shqiptare, si dhe konceptin juridik bazë të kësaj shoqërie. Disa fise së bashku formonin bajrakun (flamur, rajon) të udhëhequr nga një bajraktar. Mes bajraqeve kishte një hierarki, gjë që shprehej në radhën e vendeve në tryezë, kur përfaqësuesit e fiseve mblidheshin në festat e shenjtërve mbrojtës të fshatrave të tyre.

Për shumë shekuj njerëzit e maleve të veriut shqiptar kanë njohur si krerë të tyre kapedanët e familjes së Gjomarkajve, pasardhës të Dukagjinëve. Kanuni i Lekë Dukagjinit thotë: “Themeli i Kanusë asht dera e Gjomarkajve” (nenet 1035; 1126). Në kohën e pushtimit fashist bajraktari i Mirditës, Gjon Markagjoni, ishte senator i Mbretërisë së Italisë.

Kanuni i Lekës saktëson imtësisht të drejtat dhe detyrat e kryetarit të familjes (neni 21), i cili ishte pothuajse i plotëfuqishëm dhe duhej të organizonte jetën ekonomike e shoqërore të familjes. Kur nuk gjendeshin burra të rritur, drejtimi i shtëpisë mund t’i besohej edhe një gruaje. Anëtarët e familjes së bashku ushtronin mbi kryefamiljarin një kontroll të tillë, që mund të arrinte deri në zëvendësimin e tij (neni 24). Bindja ndaj tij ishte një vlerë e shenjtë, po, nëse familja nuk ishte e kënaqur me mënyrën e tij të drejtimit, mund ta zëvendësonte.

Në kulturën patriarkale shqiptare asnjë i ri nuk mund të vendoste se me kë do të martohej (nenet 31-32 të Kanunit të Lekës). Martesat ishin një kontratë mes familjeve të interesuara, me ndërmjetësimin e një miku të përbashkët që quhej shkes ose mbles (shih Kanuni i Dibrës, nenet 1137 e në vazhdim). Fejesat vendoseshin edhe para se bijtë të lindnin. Kanuni kërkonte që familja e nuses të vinte një fishek në pajë (neni 43 i Kanunit të Lekë Dukagjinit), i cili do t’i shërbente të shoqit për të vrarë gruan në rast kurorëthyerjeje. Në disa raste ekzistonte edhe poligamia, po mes katolikëve kjo dukuri ishte shumë e rrallë.

Gjithkush kishte të drejtë t’i vriste dy kurorëthyes të kapur në aktin e kurorëthyerjes. Në këtë rast familjet e tyre nuk mund të merrnin gjak, përkundrazi duhej ta lavdëronin vrasësin duke i thënë “Të lumtë pushka” dhe t’i jepnin një fishek për të zëvendësuar fishekun e përdorur. Sipas Kanunit, vejushat ose gratë beqare të akuzuara për marrëdhënie dashurore mund të digjeshin të gjalla ose të viheshin mes dy zjarreve, që të nxirrnin emrin e “bashkëfajtorit”, me qëllim që fisi t’i pushkatonte të dy (nenet 920-931 të Kanunit të Lekë Dukagjinit). Kështu fisi ruante namin e mirë dhe ndikimin e vet në bashkësinë më të gjerë, të bajrakut. Në të kundërt të rinjtë e tij rrezikonin të mbeteshin të pamartuar.

Por kodi impononte ndaj dinjitetit të grave, edhe pse këto konsideroheshin si pronë e babait apo e burrit. Asnjë burrë nuk duhej të provokonte minimalisht një grua, edhe sikur ta gjente vetëm në mal; të afërmit e saj mund ta vrisnin provokuesin.

Shoqëria tradicionale e shqiptarëve të veriut ishte dhe është ende thellësisht maskiliste (shih nenet 28-36 të Kanunit të Lekë Dukagjinit). Gruaja nuk mund të jepte këshilla në publik, nuk mund të betohej, nuk kishte vend dhe zë në kuvendet e burrave, nuk kishte të drejtë të trashëgonte asgjë nga prindërit apo nga i shoqi dhe gjakmarrja nuk binte mbi të. Sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit gruaja nuk kishte të drejta mbi fëmijët, as mbi shtëpinë, pra, qëndronte në një pozitë të dukshme inferioriteti ndaj burrit. Nëse një i huaj e godiste, e plagoste apo e vriste, duhej t’i jepte llogari bashkëshortit apo babait të saj. Gruaja duhej ta respektonte të shoqin, t’i shërbente, t’i nënshtrohej, t’u përgjigjej detyrimeve bashkëshortore, të edukonte e të rriste fëmijët me nder, të kujdesej për shtëpinë, të mbante në rregull teshat dhe të mos përzihej në fejesat e fëmijëve. Sidoqoftë, kishte të drejtë t’i ushqente e të ushqehej. Ndërsa i shoqi kishte të drejtë ta rrihte e ta lidhte, nëse ajo nuk i bindej. Babai kishte të drejtë t’i vriste fëmijët, pa i dhënë llogari askujt (shih nenet 58-61 të Kanunit të Lekë Dukagjinit). Jo rrallëherë gruaja ka vrarë të shoqin, për t’u vrarë pastaj ajo vetë nga vëllai apo babai i saj[30]. Kanuni i Lekë Dukagjinit nuk e pranonte divorcin, po vetëm ndarjen, duke qenë sidomos Kanuni i katolikëve. Muslimanët e ndarë mund të rimartoheshin dhe, në disa zona, sipas ligjit të leviratit, vejusha duhej të martohej me një burrë të shtëpisë së të shoqit të vdekur.

Kanuni i Lekës dallon dy tipe farefisnish, atë të gjakut (linja atërore) dhe atë të tamblit (linja amnore). Veç këtyre farefisnive natyrore, e drejta zakonore shqiptare njihte edhe kumbarinë e vëllamërinë. Lidhja e kumbarisë krijohej duke i prerë flokët për herë të parë fëmijës, duke e mbajtur në pagëzim apo krezmim, apo duke u bërë dëshmitar në martesë. Vëllamëria krijohej duke pirë reciprokisht një pikë gjaku nga gishti i tjetrit. Kështu vendosej një lidhje e ngjashme me atë farefisnore mes familjeve të vëllamëve (byrazerëve) dhe pasardhësve të tyre, gjë që ndalonte martesat mes këtyre familjeve deri në njëqind breza.

Prerja e flokëve nga kumbari ishte një procedurë e specifikuar me saktësi (shih nenet 707-734 të Kanunit të Lekë Dukagjinit). Kumbari apo ndrikulla kishte një marrëdhënie adoptimi me fëmijën. Ky rit ka origjinë prekristiane.

2. Kanuni i Lekë Dukagjinit, boshti i së drejtës zakonore shqiptare

Kanuni i Lekë Dukagjinit, i mbledhur e i kodifikuar nga françeskani Shtjefën Gjeçovi, është i përbërë nga dy pjesë kryesore. Pjesa e parë ka strukturën e një kodi dhe është e ndarë në dymbëdhjetë libra dhe njëzetekatër kapituj me një total prej 1263 nenesh. Kanuni rregullonte si çështjet civile, ashtu edhe ato penale. Veç kësaj, vepra e Gjeçovit përfshin edhe shembuj ose sentenca të dhëna nga kuvendet e pleqve në bazë të Kanunit. Kjo është pjesa e dytë, ku shihet qartë se disa dispozita të Kanunit kanë evoluar, duke iu përshtatur nevojave shoqërore në ndryshim të vazhdueshëm. Kodi është i ndarë në libra, kapituj, tituj, paragrafë dhe nene kushtuar aspekteve të ndryshme të jetës si: kishës, familjes, martesës, trashëgimisë, shtëpisë, bagëtive, pronës, punës, gjahut, tregtisë, tjetërsimit të pronës, besës, nderit, dëmeve, krimeve, çështjeve gjyqësore, çlirimeve e përjashtimeve.

Sipas Yamamotos, parimet etike, të cilat qëndrojnë në qendër të së drejtës zakonore shqiptare, të shprehura qartë në Kanunin e Lekës janë: nderi personal, besa, miku, gjaku, buka dhe hakmarrja[31]. Në Kanunin e kodifikuar nga Gjeçovi del qartësisht në pah edhe një tjetër parim: ai i barazisë mes personave. Gjaku dhe hakmarrja janë dy koncepte shumë të lidhura mes tyre; të njëjtën gjë mund të themi edhe për konceptet e bukës dhe të mikut, prandaj këto koncepte do t’i analizojmë së bashku. Parimet e së drejtës gojore, siç shihet, nuk janë vetëm kategori etiko-personale, po marrin edhe një vlerë juridike.

Barazia e njerëzve është një nga parimet themelore, mbi të cilat bazohet Kanuni. Ja disa pohime të Kanunit të Lekë Dukagjinit: “Kanuja e maleve të Shqipnis nuk dallon njenin nga tjetri: Shpirt për shpirt, se dukën e fal Zoti[32] (nenet 593, 891). “I miri dhe i keqi kanë nji çmim: Kanuja i quen njerz. Del i miri nga i keqi dhe i keqi nga i miri. Në peshoren e vet secili peshon katërqind derhem” (neni 594). “Çmimi i jetës së nierit asht nji, si për të mirin, ashtu edhe për të keqin” (neni 887). Kush vriste, duhej t’i paguante një gjobë të madhe familjes së Gjomarkajve (shih nenin 27) dhe çmimi i pajtimit ishte i njëjtë për të gjithë.

Nderi dhe dinjiteti personal çmohen si vlerat shoqërore më të larta në shoqërinë e rregulluar nga Kanuni. Këto vlera janë të trashëguara nga të parët dhe përbëjnë thesarin më të madh të transmetuar pasardhësve. Çdo variant i Kanunit përmban të paktën një libër, që flet për nderin personal dhe kolektiv. Nderi është vetjak: “Nderën çdonjeni e ka për vete, askush nuk mund të përzihet në nderën e dikujt tjetër as për peng a për plak” (neni 596 i Kanunit të Lekës). Nuk ka gjyq për nderin e shkelur: “Ndera e humbun s’bahet gjobë”. Nderi i humbur nuk falet kurrë (shih nenin 597). Parimi ka karakter absolut, nuk parashikohen institucione riparimi me përjashtim të hakmarrjes vetjake. Nderi është arsye jete për shqiptarin dhe të jetosh si i çnderuar, do të thotë të vdesësh në këndveshtrimin shoqëror. I vetmi përjashtim paraqitet në nenin 598: “Nderi i humbun nuk lahet me asgja: merret tuj derdhun gjak, ose falet burrnisht”. Sipas Kanunit, njeriu i prekur në nder ka për detyrë të reagojë, nga ku vjen edhe shprehja proverbiale: “Më mirë i vdekur e me nder, se i gjallë e pa nder”.

Veprimet që çnderojnë një burrë parashikohen në mënyrë taksative nga neni 601 i Kanunit dhe janë: ta quash dikë gënjeshtar gjatë një kuvendi pleqsh, t’i pështysh, ta godasësh ose ta shtysh në publik, të thyesh besën, t’i dhunosh gruan ose t’ia marrësh, ta çarmatosësh, t’i bezdisësh mikun ose punëtorin, t’i grabitësh shtëpinë ose rrethinat e saj, të mos i dorëzosh atë që i takon ose borxhin, t’i përmbysësh tryezën ndërsa ha. Veç këtyre, fshirja apo kruarja me lugë e pjatës ose e kusisë me bukë në sy të mikut, do të thoshte ta çnderoje atë dhe miku mund të kërkonte gjobë për nderin e shkelur.

Nderi, si të gjitha sferat e tjera sociale të kësaj shoqërie pasqyrohej qartë në mendësinë kolektive. Veç nderit vetjak, ekzistonte edhe nderi familjar, i cili duhej të mbetej i paprekur siç e kishte përçuar familja. Ja përse çdo vepër që çnderonte individin, prekte gjithë familjen. Ai që nuk vinte në vend nderin e shkelur, konsiderohej pa nder, pra, pa vlerë nga opinioni publik. Shpesh një akt i nderueshëm quhej burrni, term që përmbledh vlerat personale të fisnikërisë, kurajës, maturisë, modestisë dhe drejtësisë. Nëse do ta ftosh një shqiptar tipik të bëjë çdo lloj sakrifice vetëmohuese, mjafton ta pyesësh: “A je burrë apo jo?” (shih nenin 888).

Një tjetër kategori etiko-juridike e Kanunit është besa, që ka kuptimin e besimit te dikush, të fjalës së nderit apo të armëpushimit të dhënë. Në shoqërinë e Kanunit, ku transmetimi juridik realizohej gojarisht, fjala e dhënë ishte e shenjtë dhe, vetëm që të respektohej kjo, mund të jepej edhe jeta. Të gjitha institucionet e Kanunit funksiononin falë besës dhe një proverb shqiptar thotë: “Kur shqiptari jep fjalën, vret djalën”, ndërsa një legjendë popullore, ajo e Konstandinit dhe e Doruntinës tregon se edhe një i vdekur është i detyruar të mbajë fjalën e dhënë. Kanuni i Lekë Dukagjinit e trajton gjerësisht dhe hollësisht besën, si në kapitullin kushtuar fjalës së dhënë (nenet 511-516), qoftë në atë kushtuar hakmarrjes (nenet 854-885).

Kuptimi i dytë i besës është mbrojtja që çdokush, sipas rregullave të Kanunit, është i detyruar t’i japë mikut dhe të huajit që e kërkon këtë publikisht. Në këtë rast flitet për ndore.

Aspekti tjetër i besës është ai i armëpushimit, që mund të kërkohej për shumë arsye. Kuptimi i besës si armëpushim përshkruhet kështu në Kanunin e Lekës Dukagjinit: “Besa asht nji vade lirie e sigurimi, qi shpija e të vramit i ep dorërasit dhe shoijarve të tij, tuj mos i ndjekë për gjak përkohësisht e mje në vade të caktueme” (neni 854). Mjaftonte kërkesa joofensive në publik sipas rregullave të Kanunit dhe ajo nuk mund t’i mohohej askujt. Arrihej deri në kërkimin e strehimit nga vrasësi për një natë në shtëpinë e viktimës dhe, meqë ishin në lojë dy parime të shenjta, ai i mikpritjes dhe ai i besës, kërkesa duhej përmbushur, edhe pse me zemër të plasur. Mbajtja e besës ishte arsye krenarie për të gjithë. Mosrespektimi i saj do të thoshte jetë pa nder, pra, përjashtim nga jeta shoqërore. Shkelja e fjalës së dhënë ndëshkohej në bazë të Kanunit. Nëpërmjet besës rregulloheshin mikpritja dhe periudhat e armëpushimit mes fiseve rivale.

Aspekti tjetër themelor i parimit të besës lidhej me marrëveshjet që bëheshin mes familjeve e fiseve në rast lufte. Këto marrëveshje ishin të gjitha të vulosura nga rregullat që diktoheshin nga institucioni i besës. Në rast se ndonjë individ ose familja e tij thyente marrëveshjen, shkelësve u jepeshin ndëshkime tepër të rënda. Nëse kërkimi i besës ishte një e drejë e sanksionuar nga Kanuni, detyrimi për ta dhënë hynte në kufijtë e moralit: “Me çue gjind për besë asht kanù, me dhanë besë asht detyrë e burrni” (neni 855).

Historikisht në mënyrë paralele me respektin ndaj Kanunit, është pjekur, duke u nisur nga parimi i besës, institucioni i ndërmjetësimit për të vendosur paqen mes familjeve në hasmëri. Në Kanun parashikohet që vrasësi, në momentin që lajmëron familjen e të vrarit për vrasjen e kryer, ka njëzetekatër orë kohë për të marrë pjesë në varrimin e viktimës dhe për të përshëndetur familjarët e të vrarit, para se të ngujohej në shtëpi. Gjatë kësaj kohe, familja e viktimës nuk kishte të drejtë të hakmerrej. Mundësia tjetër ishte krijimi i një grupi pleqsh që i njihnin mirë të dyja familjet, të cilët kërkonin zgjidhje alternative ndaj hakmarrjes. Zgjidhjet e propozuara mund të kishin karakter të përkohshëm, që t’i lejonin të ngujuarit të martohej apo të zhvillonte veprimtari të tjera, po mund të arrihej edhe të kthehej gjakmarrja në një dëmshpërblim të konsiderueshëm bërë familjes së viktimës.

Parimi i besës është i lidhur ngushtë me atë të mikpritjes. Mikpritja është një zakon i shenjtë për shqiptarët. Miku ishte nën mbrojtjen e të zotit të shtëpisë dhe konsiderohej pjesëtar i familjes. Për një fije floku të tijën bëhej luftë, për një fyerje të pakuptuar hakmarrja mes dy rajoneve mund të zgjaste dhjetë, njëzet, deri në njëqind vjet (Ismail Kadare). Jacques Bourcart, ushtarak, udhëtar dhe etnolog francez, në librin e tij Shqipëria dhe shqiptarët, duke kujtuar ngrohtësinë dhe bujarinë e të gjitha familjeve që e kishin mikpritur, shkruan: “Po nëse pritja e një njeriu, të cilin malësori shqiptar nuk e njeh aspak dhe që të nesërmen do të niset për udhëtim, është kaq e përzemërt, kaq e ngrohtë, përfytyroni si pritesha unë në shtëpitë e miqve, ku kisha shkuar disa herë… Në këto shtëpi më konsideronin vërtet pjesëtar të familjes”[33].

Një nga maksimat më të famshme të Kanunit të Lekë Dukagjinit pohon: “Shpia e shqyptarit asht e Zotit dhe e mikut” (neni 602). Të gjithë studiuesit dhe udhëtarët që e kanë vizituar Shqipërinë, bien dakord për faktin se mikpritja i dallon shqiptarët, duke qenë për ta gati si një fe.

Vrasja e mikut nga një i huaj konsiderohej si një nga fyerjet më të rënda që mund t’i bëheshin të zotit të shtëpisë dhe e detyronte të merrte hak për vdekjen e tij. Ndërsa vrasja e mikut nga ana e familjes që e kishte pritur, sillte ndëshkime të tmerrshme, si pushkatimin e vrasësit nga fisi, djegien e shtëpisë, shpronësimin dhe shpërnguljen me forcë të familjes nga fshati (neni 1194).

Dy ishin fyerjet, për të cilat Kanuni nuk pranonte falje: vrasja e mikut ose çnderimi i tij dhe çnderimi i një gruaje. Në këto dy raste hakmarrja ishte e detyrueshme dhe të mos e kryeje do të thoshte të jetoje pa nder, i vdekur nga ana civile, në shoqërinë e rregulluar nga Kanuni.

Kush ka lexuar romanin e Ismail Kadaresë Prilli i thyer, e lidh Kanunin veçanërisht me ligjin e tmerrshëm dhe arkaik të gjakmarrjes. Kanuni është i famshëm mbi të gjitha për parimin dhe rregullat e gjakmarrjes ose hakmarrjes, që në të vërtetë formojnë vetëm një pjesë të tij. Sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, nëse një person është fyer rëndë, të afërmit e tij meshkuj kanë të drejtë ta vrasin fyesin. Po, duke bërë këtë, familja e fyesit do të vihej në shënjestër të hakmarrjes nga ana e familjes së viktimës. Zinxhiri i gjakmarrjeve që përfshinin familjet shqiptare brez pas brezi mbante zona të tëra në gjendje të vazhdueshme lufte.

Tragjedia dhe madhështia ishin elemente të pandara që shoqëronin ligjin e gjakmarrjes. Në shtëpinë e viktimës, në një kënd të dukshëm, varej këmisha e përgjakur e të vrarit, e cila duhej të rrinte e ekspozuar ditë e natë, muaj të tërë e stinë të gjata, deri në konsumimin e hakmarrjes. Njollat e gjakut bëheshin të verdha dhe njerëzit thoshin: “I vdekuri kërkon hakmarrje”[34].

Në relacionet e misionarëve jezuitë, të sjella nga atë Giuseppe Valentini, lexojmë: “…në familjet e malësorëve, në rrugë e kudo nuk dëgjohet tjetër gjë veç diskutimeve mbi gjakun… Fëmijët, sapo rriten dhe nisin të arsyetojnë, dinë mirë me kë janë në gjak. Nuk janë të rralla rastet kur nëna i tregon të birit rrobat e përgjakura… të të atit, duke i thënë: ‘Filani të ka vrarë babanë. Të përket ty t’ia marrësh gjakun”[35].

Koncepti i gjakmarrjes është i huaj për mendjen moderne dhe mund të kuptohet lehtë duke lexuar tragjeditë e Eskilit. Qëllimi i gjakmarrjes nuk është ndëshkimi i një vrasësi, po larja e gjakut me gjak. Sikur qëllimi real i gjakmarrjes të ishte ndëshkimi i drejtë, atëherë nuk do të mund të zëvendësohej fajtori me një tjetër nga familja apo vëllazëria e tij. Gjakmarrja është e rrënjosur në të drejtën zakonore të shoqërive pa autoritet shtetëror. Tipari kryesor i gjakmarrjes, që e dallon nga krimet e tjera, është se vrasësit duan që të tjerët ta dinë se kush është përgjegjësi i vrasjes.

Duke iu referuar Greqisë së lashtë, por edhe Shqipërisë së veriut, albanologu japonez Kazuhiko Yamamoto nënvizon: “Në shumicën e shoqërive pagane pa autoritet shtetëror hakmarrja e ndërmarrë nga pala e fyer është dënimi përfundimtar më serioz ndaj një faji apo padrejtësie, duke krijuar, kështu, një sens drejtësie në bashkësi. Nëse një person vritet, gjaku i tij kërkon shpagim, kërkon gjakun e vrasësit ose të një anëtari të fisit të tij. Nëse të gjallët nuk e përmbushin kërkesën e të vdekurve, gjaku i zemëruar hakmerret mbi të gjallët”[36].

Ligjet që rregullojnë gjakmarrjen përshkruhen imtësisht në Kanun (nenet 822-957). Viktima e gjakmarrjes duhej të goditej ditën, në mes te rrugës, përballë, pasi të thirrej në emër. Kanuni caktonte që brenda njëzetekatër orëve nga vrasja mund të qëlloheshin të gjithë të afërmit meshkuj të vrasësit. Pasi kalonin njëzetekatër orët e para mund të qëlloheshin vetëm të afërmit meshkuj që banonin nën të njëjtën çati me vrasësin. Më pas, me marrëveshjet e besës, mund të arrihej të kufizohej hakmarrja vetëm te vrasësi. Gjakmarrja ka përfshirë gjithnjë vetëm burrat. Gratë, fëmijët, të moshuarit, të paaftët ishin të përjashtuar nga gjakmarrja. Mënyra më “e shkëlqyer” për të bërë drejtësi e për të shpëtuar nderin e familjes ishte vrasja e burrit më të fortë të shtëpisë së fyesit. Për të ndalur zinxhirin e vrasjeve, këshilli i pleqve mund të autorizonte ekzekutimin e fajtorit të drejtpërdrejtë, veçanërisht kur bëhej fjalë për shkelje të rënda.

Çdo familje kishte të drejtë të hakmerrej për vrasjen e anëtarëve të saj. Vrasësi duhej të lajmëronte familjen e viktimës dhe të sigurohej që kufoma të transportohej në shtëpi. Ishte absolutisht e ndaluar të merrej arma e viktimës. Familjes së viktimës i duhej dhënë një provë për vrasjen dhe me anë të një ndërmjetësi mund të kërkohej një armëpushim (besë) prej njëzetekatër orësh. Nëse familja e viktimës hakmerrej mbi vrasësin apo mbi familjarët e tij gjatë ditëve të besës, krijoheshin precedentët për një hakmarrje tjetër dhe për një ndëshkim të të gjithë familjes nga ana e fisit.

Shumë interesante ishte besa e dhënë njëzetekatër orët e para për ta lejuar vrasësin të merrte pjesë në varrimin e viktimës. Shpesh vrasësi bënte një vajtim thellësisht të ndier dhe prekës mbi kufomën e viktimës së tij, që mund të ishte anëtar i fisit apo madje edhe i familjes, e që “duhej” vrarë, pasi kishte shkelur rëndë rregullat e Kanunit. Kjo sjellje tregon se gjakmarrja nuk bëhej për motive personale, po kolektive dhe ishte e rrënjosur thellë në mendësinë e shqiptarit të veriut.

Kanuni diktonte rregulla të ngurta për ta kufizuar dhe rregulluar gjakmarrjen. Për shembull ishte absolutisht e ndaluar ta kryeje hakmarrjen brenda shtëpisë, pasi kjo e fundit konsiderohej e shenjtë. E njëjta gjë vlente për vendet publike, si kuvendi i pleqve apo kishat. Gjakmarrjet duheshin ndërprerë në rast lufte.

Kanuni parashikon edhe faljen dhe pajtimin. Ekziston një praktikë e gjerë pajtimesh të familjeve në konflikt me anë të përpjekjeve të ndërmjetësve (garantëve, pajtuesve) sikurse gjatë historisë janë verifikuar edhe amnisti apo armëpushime (lidhje bese) të përgjithshme, sidomos gjatë luftërave. Mjerisht, me të përfunduar lufta, zinxhiri i vrasjeve dhe i ngujimeve rifillonte.

3. Virgjinat e bitume

Një mjet origjinal i grave për të shmangur një martesë të padëshiruar ose për të fituar të drejta trashëgimie, ishte betimi para një këshilli pleqsh me qëllimin për të mbetur virgjëra.

Neni 43 i Kanunit të Lekës thotë se, në qoftë se një vajzë i ishte premtuar një burri, që kishte paguar çmimin për të, vajza mbetej e lidhur me dhëndrin e ardhshëm dhe vetëm me lejen e tij mund të zgjidhej nga fejesa. Djali mund të martohej me një grua tjetër, po vajza e lidhur me të nuk mund të martohej. Vetëm vdekja e të fejuarit e zgjidhte në mënyrë të pakushtëzuar. Kanuni sqaron se në qoftë se vajza nuk do të shkojë tek ai qi e ka blerë, do t’i dorëzohet me forcë me nji fishek në pajë. Nëse i shoqi e sheh duke ikur, mund ta vrasë me plumbin e prindërve të saj dhe askush nuk mund t’ia kërkonte gjakun, se ai e ka vrarë me plumbin e tyre (43). Kishte vetëm një mënyrë që vajza të shmangte fejesën e padëshiruar, pa shkaktuar një seri vrasjesh: të gjente dymbëdhjetë burra të moshuar të fisit të saj si dëshmitarë dhe garantë, përpara të cilëve të betohej solemnisht se do të mbetej gjithmonë e virgjër. Nuk ishte e lehtë për vajzën të gjente dymbëdhjetë burra të gatshëm të garantonin për të, prej momentit që thyerja e betimit bënte të shpërthenin gjakmarrjet.

Edith Durhami flet për virgjërat e betuara duke i quajtur “gra të veshura si burra”[37]. Mes maleve të Shqipërisë veriore këto gra jetonin një dukuri “kthimi” apo “transformimi” të nevojshëm për të ruajtur një garanci shoqërore dhe ekonomike. Pas betimit virgjinat e bitume mund të shpalleshin burra, fashonin kraharorin, mbanin pushkë, visheshin si burra, mbanin emra mashkullorë, mund të pinin duhan, të hanin e të pinin me burrat në dhomën ku grave nuk u lejohej të rrinin dhe, duke mbajtur qëndrim burrëror, gëzonin respektin që u detyrohej burrave, si dhe kishin të njëjtat të drejta dhe detyrime të burrave. Ato fitonin të drejtën për të shitur, blerë dhe administruar pasuri, madje mund të merrnin pjesë edhe në luftë e në gjakmarrjet mes fiseve, me të njëjtat të drejta e respektin që u takonte burrave. Veshja mashkullore shihej si një element që legjitimonte statusin e ri shoqëror.

Arsyeja e këtij transformimi është se, duke mos patur përkrah një burrë, duhej të silleshin vetë si burra. Siç dihet, gruaja kishte pak fuqi vendimmarrëse, nuk gëzonte të drejtën e pronës (neni 88) dhe nuk përfshihej në gjakmarrje (neni 897). Transformimi i saj në burrë merrte, pra, një dimension të fortë shoqëror, që e bënte gruan të fitonte një status të barabartë me atë të burrave.

Ky zakon i sanksionuar nga tradita shekullore nuk flet absolutisht për një prirje psikologjike drejt homoseksualitetit, gjë e pakonceptueshme në një kulturë thellësisht maskiliste, po rivlerëson forcën e karakterit të grave, të cilat nuk donin të hiqnin dorë nga të drejtat që u përkasin si qenie njerëzore, po që nuk donin as të mohonin një kod zakonor, i cili nuk mund t’i nënshtrohej asnjë gjykimi. Mbi ekzistencën e kësaj dukurie ka dëshmi prej së paku dyqind vjetësh, po duket se përhapja e saj ka qenë gjithmonë e kufizuar dhe përbënte vetëm një mjet të skajshëm për të shmangur penalizimet e kushtëzuara të Kanunit. Në Kosovë dhe në zonat malore të Shqipërisë veriore mund të gjenden ende mbetje të kësaj dukurie të lashtë shoqërore, që pak nga pak priret të zhduket. Sot bëhet fjalë vetëm për raste të izoluara: numërohen vetëm rreth dhjetë gra gjithsej në Kosovë dhe në zonat kufitare të Shqipërisë, ndërsa më parë dukuria ishte e njohur edhe në Serbi, në Mal të Zi dhe në Bosnjë. Në Shqipëri kjo dukuri ka qenë për një kohë të gjatë vetëm një çështje në dorë të një elite të ngushtë antropologësh dhe etnologësh, ndërsa pjesa më e madhe e popullsisë, përveç atyre me origjinë nga veriu i thellë shqiptar apo nga Kosova, nuk dinin asgjë, ose pothuajse asgjë për ekzistencën e tij. Kjo dukuri ka qenë pak e njohur edhe për arsye se gjatë socializmit ideologjia nacional-komuniste kishte ngritur mitin e malësorit luftëtar e guximtar, simbol të pavarësisë shekullore nga osmanët, të luftës kundër sllavëve dhe të revoltës kundër mbretit Zog, duke u përpjekur njëkohësisht të zhbënte botën tradicionale të malësorëve, që nuk përshtatej me kontrollon e ushtruar nga regjimi enverist.

Po kthimi i grave në burra, përveçse ishte një mjet i shkëlqyer për të shmangur shpërthimin e gjakmarrjeve për shkak të krenarisë së lënduar të burrit të refuzuar, kishte edhe një funksion socio-ekonomik. Ishte zakon, në fakt, të kthehej një bijë në burrë, nëse familja nuk kishte djem, që vajza të mund të punonte e të trashëgonte pronat, ndërkohë që për linjën femërore (të tamblit) kjo nuk ishte e mundur. “Dy gra të virgjëra formojnë një mashkull” dhe, nëse dy bija mbeten jetime dhe deklarojnë se do të mbeten të virgjëra përpara një gjykate të përbërë nga dymbëdhjetë pleq të fshatit ose të fisit, mund të gëzonin trashëgiminë atërore, edhe përballë trashëgimtarëve meshkuj. Ndërsa një jetime e vetme do të gëzonte vetëm uzufruktin për aq kohë sa mbetej e virgjër.

Po në shtypin shqiptar është folur edhe për gra që kanë zgjedhur vullnetarisht të bëhen burra, për të qenë më të lira, për një përvetësim të vlerave mashkullore, që tradicionalisht janë lartësuar në shoqërinë shqiptare, ku, të thërrasësh një grua “burrneshë”, është shprehje e një vlerësimi të madh, gati diçka epike. Sidoqoftë ndryshimet e mëdha shoqërore që kanë prekur zonat më të thella të Shqipërisë dhe të Kosovës e sidomos tendencat e forta migruese drejt qyteteve të mëdha, duket se i kanë zhdukur motivet që e bënin të dobishëm kthimin e grave në burra. Të gjitha virgjinat e bitume tani janë gra të moshuara, pjesë e një dukurie të lashtë të jashtëzakonshme.

III. RIZGJIMI I DISKUTUESHËM I KANUNIT

1. E drejta zakonore shqiptare në shekullin e shkurtër

E drejta zakonore ka rregulluar për shumë shekuj jetën e bashkësive shqiptare të zonave rurale, ku autoriteti shtetëror ishte tepër i dobët ose krejt joekzistues. Parimet e drejtësisë, që gjenden në variantet e Kanunit shqiptar, kanë bërë të mundur mbijetesën e këtij populli, po njëkohësisht varfëria dhe izolimi kanë shkaktuar vuajtje tejet të mëdha, duke mos lejuar një evoluim të kënaqshëm të shoqërisë. Dy aspektet më të dhimbshme të tërësisë së normave zakonore të shqiptarëve, veçanërisht të atyre të veriut, ku, për shkak të kushteve gjeografike, popullsia ka ruajtur më gjatë zakonet e vjetra, janë gjakmarrja dhe përjashtimi i grave nga jeta shoqërore. Këto dy aspekte të së drejtës zakonore shqiptare kanë ngjallur një interes të madh edhe në organizmat ndërkombëtarë dhe në shoqatat humanitare të pranishme në Shqipëri.

Gjakmarrja ka qenë një nga shkaqet kryesore të decimimit të burrave në zonat malore të Shqipërisë veriore. Udhëtarja e famshme Edith Durham, duke u bazuar në llogaritjet e baronit Franz Nopsca, studiues hungarez, shkruan se mesatarisht 19% e malësorëve shqiptarë vdisnin për shkak të gjakmarrjes[38]. Në Mirditë, sipas jezuitit Giuseppe Valentini, në një vit kanë vdekur 480 burra për shkak të gjakmarrjes[39], ndërsa në fisin e Lumës në Kosovë mbi gjashtëqind burra vriteshin çdo vit për gjakmarrje. Dhe, si të mos mjaftonte kjo (Humnera thërret humnerën [Psalmi 42,7]), në vitet 1912-1913 dhe pastaj në 1919 serbët dhe malazezët, duke dashur të krijonin shtete të pastra etnikisht, kanë masakruar mijëra shqiptarë e thuajse kanë zhdukur fise të tëra, pa asnjë mëshirë për gra, fëmijë e të moshuar[40].

Në kujtesën kolektive të popullit shqiptar vitet më të qeta kanë qenë ato të monarkisë (1928-1939), kur numri i vrasjeve ra ndjeshëm, derisa u bë i parëndësishëm[41].

Gjatë Luftës së Dytë Botërore (1939-1945) shqiptarët ishin të ndarë në fronte të ndryshme, kështu që historianët flasin për një luftë civile paralele me atë antifashiste. Ishin këto vite turbullimesh të mëdha ideologjike, përveçse shkatërrimi dhe varfërie.

Menjëherë pas ngjitjes në pushtet të “klanit” më të ri të komunistëve në 1945, shteti e nxori krejtësisht jashtë ligjit Kanunin, si arkaik, të prapambetur e obskurantist dhe çarmatosi pothuajse të gjithë popullsinë civile. Për shqiptarin tradicional kjo masë drastike ishte një fyerje e pashoqe. Sipas fjalëve të një udhëtari anglez të 1880-ës “Krenaria e një kultivuesi për bagëtitë e tij apo e një koleksionisti për ekzemplarët e tij është një asgjë, nëse krahasohet me krenarinë e një shqiptari për armët e tij. Ato janë për të… rojat e vatrës, objekti i admirimit dhe lavdia e tij e përjetshme”[42]. Për këtë arsye, si edhe për shkak të rishpërndarjes dhe të kolektivizimit të tokave, forcat konservatore u rebeluan me shumë vendosmëri, po pa arritur asgjë. Shtypja e “reaksionit” nga ana e “pushtetit popullor” qe e pamëshirshme. Qindra burra u pushkatuan me ose pa një proces të rregullt gjyqësor dhe mijëra “armiq të rendit të ri” u burgosën. Shumë familje u internuan në zonat më të prapambetura dhe u detyruan të bënin punë të rënda me një rrogë minimale. Për dyzetepesë vjet regjimi i Enver Hoxhës shtypi sistematikisht çdo formë opozite, duke përqendruar të gjitha pushtetet në duart e një grupi të vogël, që pretendonte se përfaqësonte interesat e të gjithë kombit. Partia komuniste donte të krijonte “Njeriun e Ri”, prandaj nisi fushatën kundër familjes patriarkale, duke e cilësuar si “arkaike dhe reaksionare”. Struktura shoqërore fisnore u shkatërrua dhe të gjitha praktikat fetare u ndaluan. Në këtë mënyrë individi duhej të humbiste pikat tradicionale të referimit dhe bindjet fetare, për t’iu nënshtruar partisë së Enver Hoxhës. Diktatori, duke shkatërruar familjen patriarkale, ruajti parimet e saj etike, siç ishin njohja e autoritetit të liderit, bindja ndaj tij dhe solidariteti shoqëror. E thënë ndryshe, Hoxha zuri vendin e kreut të familjes apo të fisit. Roli i tij, në të vërtetë, i ngjante atij të patria potestas, babait padron, që kontrollonte gjithçka, kishte gjithmonë fjalën e fundit dhe ndëshkonte ashpër këdo që kundërshtonte direktivat e tij. Në kushtet e një izolimi të rëndë, të paprecedent në historinë e ndonjë vendi, dhe falë propagandës së pandalshme komuniste, Enver Hoxha adhurohej si një perëndi nga shumë shqiptarë, të cilët e kujtonin të pavdekshëm e të pagabueshëm. Gjithësesi duhet thënë se gjatë socializmit niveli i jetesës i shqiptarëve u rrit në mënyrë modeste, falë edhe stabilitetit dhe ndihmës së konsiderueshme të vendeve të tjera socialiste, veçanërisht të Bashkimit Sovietik dhe të Kinës. Porse gjatë viteve tetëdhjetë ekonomia e bazuar mbi sistemin e planifikimit u rrënua.

Rënia e murit të Berlinit e gjeti Shqipërinë në një gjendje të papërshkrueshme. Vendi përjetoi për rreth dhjetë vjet mungesën e një administrate të vërtetë publike. Mungonte siguria publike dhe mbizotëronte bindja se kapitalizëm donte të thoshte liri e pakushtëzuar e individit. Korruptimi i organeve shtetërore arriti nivele befasuese dhe kronika e zezë shqiptare njohu histori të pajetuara kurrë më parë. Reformat e para të administratës publike të vitit 1992 u realizuan në mungesë të një klase politike alternative dhe shpejtësia e ndryshimit bëri që të emëroheshin gjykatës me kurse gjashtëmujore. Kjo solli dobësimin e mëtejshëm të aparatit shtetëror dhe e zvogëloi edhe më besimin e popullit ndaj shtetit.

Disfata totale e ideologjisë komuniste krijoi një boshllëk ideologjik, që shoqëria shqiptare u përpoq ta mbushte me atë që gjente në ndërgjegjen e trashëguar nga të parët. Në këto kushte, malësori shqiptar kërkoi drejtësinë që rridhte nga rregullat e Kanunit, ligji që i kishte mbijetuar gjithçkaje dhe gjithkujt e që, në mënyrë të pavetëdijshme, kishte marrë karakter të shenjtë.

Ligji i privatizimit të tokave rizgjoi mosmarrëveshjet e vjetra, të cilave iu shtuan revoltat popullore të pranverës së 1997-ës. Me dështimin e piramidave financiare, njerëzit u sulën drejt depove të armëve dhe pothuajse çdo familje u pajis me kallashnikov. Viti 1997 ishte viti i shembjes së shtetit, i anarkisë sociale dhe i larjes së hesapeve. Armiqësitë e vjetra rishpërthyen me pasoja dramatike. Qindra persona u vranë, shumë të tjerë u larguan nga shtëpitë, madje edhe nga vendi, dhe qindra familje u ngujuan në shtëpitë e tyre për t’u mbrojtur nga gjakmarrja. Pjesa më e madhe e konflikteve të sotme e kanë zanafillën në grindjet për pronësinë e tokës, të ujit etj.

Në një farë kuptimi, mund të arrihet në përfundimin se shqiptarët e kanë rithirrur Kanunin për të mbushur zbrazëtinë e ligjit pozitiv dhe të rendit publik. Duhet thënë, ama, se në shumë raste Kanuni interpretohet në mënyrë instrumentale, me qëllimin e vetëm për të plotësuar nevoja e dëshira të rastit, duke tradhtuar faktikisht shpirtin e tij të vërtetë. Referimi ndaj Kanunit është bërë tashmë mjet për larje hesapesh mes elementëve kriminalë të çdo lloji.

2. Gjakmarrja: një plagë ende e hapur

I ngrirë gjatë pothuajse pesëdhjetë viteve të regjimit komunist, fenomeni i gjakmarrjes rishpërtheu në fillim të viteve ’90, sidomos pas vitit të tmerrshëm 1997, për shkak të dobësisë dhe të shembjes së shtetit, duke bërë të regjistroheshin mijëra krime, të kryera ndonjëherë për të ndëshkuar vrasje të ndodhura para Luftës së Dytë Botërore.

Shkaqet e një gjakmarrjeje sot mund të jenë: sharjet, çështjet lidhur me pronësinë, trafikimi i qenieve njerëzore, vrasjet e qëllimshme ose aksidentale, konfliktet mbi vijat e ujit, mungesa e respektit ndaj një gruaje, akuza publike e një personi se është mashtrues, marrëdhëniet e dashurisë pa lejen e prindërve, lëshimi i gruas në mungesë të tradhtisë, tradhtia nga ana e gruas, marrja peng e një personi, vrasja gjatë grabitjes etj. Siç dihet, vitet e fundit mijëra gra shqiptare janë bërë viktima të trafikut ndërkombëtar dhe kjo ka provokuar lindjen e armiqësive të reja, të cilat shpesh kulmojnë me vrasjen e gruas nga ana e familjes së saj apo me hakmarrjen mbi familjen e trafikantëve[43].

Gjakmarrja klasike mund të kalojë vetëm nga linja atërore e gjakut dhe përjashton gratë dhe fëmijët. Porse gjatë viteve të fundit shumë rregulla janë deformuar: gratë dhe fëmijët kanë përfunduar në shënjestër dhe mes viktimave të hakmarrjes numërohen edhe agjentë policie, të dënuar me vetëngujim për shkak të veprimeve të kryera gjatë shërbimit. Në një shoqëri të rregulluar nga Kanuni, raste si këto ishin të pamendueshme. Ata që vendosnin mbi nderin e plagosur, ishin pleqtë dhe askush nuk mund të vepronte sipas mendjes së tij. Parimi “gjak për gjak” ishte një normë kolektive dhe jo një praktikë private. Sot gjykatat e pleqve nuk ekzistojnë më.

Njolla shoqërore e hakmarrjeve po zgjerohet vazhdimisht edhe falë një lëvizjeje demografike të pashoqe të ndodhur në Shqipëri njëzet vitet e fundit. Mbi gjashtëdhjetë përqind e popullsisë është larguar nga vendi i origjinës dhe të emigruarit jashtë shtetit arrijnë në një milion persona. Kështu, raste hakmarrjesh janë verifikuar jo vetëm në veri, por edhe në jug. Arsyeja kryesore për të cilën njerëzit i kthehen hakmarrjes është mungesa e besimit në autoritetin shtetëror. Po ka patur raste hakmarrjesh edhe atje ku shteti ka ndërhyrë për të ndëshkuar fajtorin. Sipas Komitetit për Pajtimin Kombëtar, rreth 20.000 njerëz janë përfshirë në vorbullën e gjakmarrjeve që prej fillimit të viteve ’90. Drejtori i Komitetit, Gjin Marku, pohon se në këtë moment në të gjithë vendin ekzistojnë 1600 konflikte, që mund të degjenerojnë në gjakderdhje, dhe 1300 familje jetojnë të ngujuara në shtëpi 24 orë në ditë, në një gjendje vetëburgimi për t’i shpëtuar vdekjes. Kjo dukuri përfshin edhe gratë dhe fëmijët, të cilët, si edhe burrat, janë të rrezikuar nga gjakmarrja, ndonëse vetë Kanuni e ndalon këtë. Rreth 1270 fëmijë në moshë shkollore janë detyruar të braktisin mësimet dhe vetë Ministria e Arsimit ka treguar vendosmëri për t’u përballur me këtë problem, duke krijuar një grup mësuesish itinerantë, të ngarkuar të mbajnë mësime në banesat e ndryshme, ku fëmijët në moshë shkollore janë të mbyllur. Këta fëmijë nuk mund të dalin as për pak kohë dhe vuajnë nga sëmundje si anemia apo çrregullime të rritjes për shkak të mungesës së ekspozimit ndaj dritës diellore. Kushtet ekonomike të këtyre familjeve janë të dëshpëruara, pasi burrat janë të detyruar të qëndrojnë mbyllur brenda dhe gratë i zëvendësojnë në punët e ndryshme jashtë shtëpisë, ose miqtë e tyre dhe të afërmit e largët u sigurojnë ushqime dhe kujdesen për t’u plotësuar të gjitha nevojat që imponojnë një kontakt me jashtë[44].

As burgimi i përjetshëm nuk arrin të jetë një frenues i mjaftueshëm për të ndalur detyrën për t’u hakmarrë, për të shpëtuar nga e cila vetëm gjatë viteve 2003-2004, 54 familje kanë zgjedhur të largohen nga Shqipëria. Sidoqoftë, duhet pohuar se shifra të sakta mbi dukuritë e gjakmarrjes dhe të ngujimit nuk ekzistojnë, pasi jo të gjitha familjet e kërcënuara e denoncojnë situatën e tyre në polici. Çdo vit janë verifikuar dhjetëra vrasje të lidhura me gjakmarrjen, po vitet e fundit shifra po pëson rënie.

Jo shumë kohë më parë, më i moshuari i një familjeje të ngujuar deklaroi në një televizion privat se kishte vendosur të dilte nga shtëpia për t’u vrarë, duke shpëtuar, kështu, familjen. Shteti nuk lëvizi dhe pas një viti i njëjti televizion tregoi varrin e të moshuarit të vrarë. Këto fakte tragjike vazhdojnë edhe sot të përgjakin trupin e një kombi që ka vuajtur së tepërmi për shumë shekuj nga luftërat dhe konfliktet e brendshme. Shteti dhe shoqatat e ndryshme, që veprojnë në territorin e Shqipërisë, nuk kanë mundur ende ta ndalin marrëzinë vrasëse. Vrasje për shkak të hakmarrjes kryhen edhe nga shqiptarët jashtë kufijve të Shqipërisë, po në numër më të reduktuar. Pjesa më e madhe e krimeve të bëra nga shqiptarët jashtë shtetit kanë karakter mafioz.

3. Misionarët e paqes

Nuk mund ta përmbyllim këtë punim pa përmendur me mirënjohje të thellë praktikat e pajtimit të misionarëve të paqes, të cilët, të shtyrë nga ndjenja sublime feje dhe solidariteti, kanë shpëtuar jetën e dhjetëra mijëra shqiptarëve të përfshirë në konflikte gjakmarrjesh, duke u lejuar fshatrave të tërë t’i kthehen një jete normale e paqësore.

Pajtimi përshkruhet në nenet 965-990 të Kanunit të Lekë Dukagjinit. Pothuajse gjithmonë pajtimi i dy familjeve në armiqësi mes tyre ndodhte me anë të ndërmjetësimit të një ose më shumë burrave të vlerësuar si të ndershëm dhe njohës të mirë të Kanunit. Shpesh traktativat për pajtimin zgjatnin muaj të tërë dhe, kur kreu i familjes së fyer pranonte të falte, edhe në shkëmbim të parave, burrat e të dyja familjeve të pajtuara uleshin në sofër në shtëpinë e tij dhe bëheshin vëllezër, duke pirë gjakun e njëri-tjetrit të përzier me raki ose me ujë. Pas këtij riti dy familjet, më parë armike, konsideroheshin një familje e vetme dhe të pranishmit, të mallëngjyer, qëllonin në ajër në shenjë feste e gëzimi. Pas “bukës së gjakut” kryefamiljari vinte një kryq në shtalkën e shtëpisë në shenjë paqeje e pajtimi.

Në librin e tij Ligji i maleve shqiptare, atë Giuseppe Valentini S.J., albanolog i njohur italian, përmend dhjetëra raste pajtimi të ndërmjetësuara nga misionarët jezuitë të Misionit Fluturak të zhvilluar në malësitë e veriut në një periudhë tejet të vështirë për popullin shqiptar (1880-1932). Me interes të veçantë në këtë libër janë relacionet e misionarit të madh veronez, atë Domenico Pasi S.J., i cili, mes vështirësish të panumërta, vizitoi shumë fshatra të gegëve, duke predikuar Ungjillin, duke administruar sakramentet, duke vizituar shtëpitë e duke ftuar në pajtim një numër shumë të madh njerëzish, që ishin të vendosur të hakmerreshin për të afërmit e tyre të vrarë. Përshkrimet e tij të gjalla të shoqërisë dhe të mjedisit të veriut shqiptar janë veçanërisht ndriçuese për ata që duan të kuptojnë diçka rreth mendësisë së një popullsie që “flet vetëm për gjak të marrë ose gjak për të marrë”.

Mbreti Zog, për të pajtuar këto toka të përgjakura nga konfliktet e gjakmarrjes, zgjodhi një grup pleqsh të mençur dhe u besoi atyre detyrën për të ndërmjetësuar për pajtimin dhe për dhënien e besës, duke respektuar parimet e shëndosha të Kanunit. Ishin shtatë ose dymbëdhjetë pleqtë që mblidheshin herë në një shtëpi e herë në një tjetër. Ky grup quhej Këshilli i Pleqve ose Senati, me një president dhe disa sekretarë[45].

Edhe gjatë njëzet viteve të fundit në Kosovë dhe në Shqipërinë e veriut shumë klerikë e specialistë të Kanunit kanë punuar me zell e guxim për t’u dhënë fund gjakmarrjeve. Jo pak organizata joqeveritare janë përpjekur të ndërmjetësojnë mes familjeve rivale për t’i pajtuar (me fal gjakun), disa herë me sukses e herë të tjera jo. Puna e pajtimit nuk është e lehtë, sidomos për ata që nuk njohin mirë mendësinë e njerëzve dhe shpesh e vetmja zgjidhje që mbetet është ngujimi i burrave në shtëpitë e tyre, të konsideruara të padhunueshme nga Kanuni, braktisja e fshatit e madje edhe e vendit.

Më 1990 në Shkodër është krijuar Komiteti për Pajtimin Kombëtar[46], me qëllimin e parandalimit të gjakmarrjeve që para shembjes së pritshme të socializmit. Gjatë këtyre njëzet viteve roli i tij ka qenë vendimtar në procesin e pajtimit të qindra apo mijëra familjeve në gjak mes tyre. Sot në të gjithë vendin veprojnë rreth 3000 anëtarë të Komitetit, të cilët kanë ndihmuar më tepër se 3700 familje për të dalë nga izolimi dhe 2160 fëmijë për të frekuentuar lirisht shkollën, ndërsa 2090 familje në rrezik të lartë, me ndërmjetësinë e Komitetit, kanë fituar azil politik në vende perëndimore. Komiteti është angazhuar me sukses edhe për kthimin dhe integrimin në shoqëri të viktimave të trafikut ndërkombëtar të qenieve njerëzore. Për shkak të trafikimit, janë përfshirë në gjakmarrje 4600 familje shqiptare, 560 prej të cilave janë pajtuar me familjet e trafikantëve, duke e mbyllur çështjen pa gjakderdhje e pa e bërë publike, duke ua lënë në dorë institucioneve shtetërore.

Siç kemi përmendur më sipër, gjakmarrjet kanë ekzistuar gjithmonë edhe në Kosovë. Një lëvizje e madhe për eliminimin e gjakmarrjes ka qenë “Lëvizja e Pranverës së Pajtimit” e vitit 1990, e lindur si pasojë e një nisme të viteve ’80 të Partisë Demokratike të Kosovës. E themeluar nga Ibrahim Rugova, Partia Demokratike, veç aktivitetit politik, ka zhvilluar një veprimtari të gjerë edukuese me popullsinë e zonës për të ecur shtigjeve të mosdhunës. “Lëvizja e Pranverës së Pajtimit” e vitit 1990 ka arritur të pajtojë 1275 konflikte gjaku nëpërmjet interpretimit të drejtë të Kanunit. Manifestimi qendror i pajtimit të popullit shqiptar të Kosovës, të Maqedonisë e të Malit të Zi u bë në Verrat e Llukës, pranë Deçanit në Kosovë[47]. Qenë të pranishëm 650.000 njerëz. Njëqindepesëdhjetë familjet që ishin ftuar të pajtoheshin, e bënë këtë publikisht. Familjet e tjera që nuk ishin lajmëruar e as përgatitur, të shtyrë nga maturia dhe nga ndërgjegjja e pajtimit kombëtar, i falën njësoj vrasjet e familjarëve të tyre.

Këto përvoja tregojnë se pajtimi duhet të marrë tiparet e një lëvizjeje të përgjithshme, në të cilën të gjitha familjet e përfshira në gjakmarrje duhet të ndjekin të njëjtin hap. Kanuni është një kod kolektiv dhe për këtë arsye duhet të respektohet ose të ndryshohet apo hidhet poshtë kolektivisht. Dihet që shqiptarët, sidomos ata të zonave më të izoluara, presin që faljen ta propozojnë më parë të tjerët, pasi nuk duan të ngjajnë si të dobët. Për më tepër, Kanuni nuk detyron askënd të hakmerret, thjesht ai e njeh këtë mundësi si një të drejtë. Është mjedisi shoqëror ai që nxit drejt hakmarrjes, duke e bërë të ndihet i përjashtuar dhe pa vlerë atë që nuk merr gjakun e të afërmve të tij[48].

Në Kosovë procesi i pajtimit ishte më i lehtë për shkak të armikut të përbashkët, i cili më 1999 nuk ngurroi të vriste pa mëshirë mijëra shqiptarë, të digjte shtëpi e të dhunonte gra, duke provokuar ndërhyrjen e vendosur të NATO-s. Më tepër se një milion shqiptarë të Kosovës u detyruan ta braktisnin vendlindjen për t’u kthyer vetëm pas mbarimit të luftës.

Por mjerisht, pas luftës së vitit 1999 në Kosovë janë verifikuar dhjetëra hakmarrje, të cilat u detyroheshin edhe armiqësive të reja të lindura gjatë luftës mes grupeve rivale.

PËRFUNDIM

Kanuni është një monument i jashtëzakonshëm i kulturës shqiptare, thelbësor për të kuptuar popullin shqiptar, traditat dhe historinë e tij. Njëkohësisht ai duhet të ofrojë edhe sot infrastrukturën socio-juridike, mbi bazën e së cilës duhet të përgatiten ligjet në Shqipëri. Kanuni është një pasuri historiko-juridike e vendit tonë, që mund t’i shërbejë legjislatorit shqiptar për të kuptuar më mirë mendësinë e popullit të tij, po nuk duhet assesi të zërë vendin e shtetit të së drejtës dhe të ligjeve të tij pozitive. E drejta zakonore, si edhe folklori, duhet të studiohet si “palcë etnike” e kulturës shqiptare; shumë studim u mbetet për të bërë mbledhësve të kësaj lënde me qëllim që të dalin në pah vlerat që ajo mbart.

Kanuni është krijuar gjatë shekujve të historisë nga populli dhe dobia e tij në shoqërinë parashtetërore ka qenë e padiskutueshme. Jo vetëm kaq, po Kanuni është rishfaqur gjatë periudhave të anarkisë, kur autoriteti shtetëror është dobësuar. Një shembull shumë domethënës është periudha e tranzicionit post-komunist dhe sidomos viti 1997, kur shteti humbi autoritetin e tij në pjesën më të madhe të vendit dhe individët u përpoqën të vinin në vend drejtësinë duke iu drejtuar Kanunit në mënyrë mjaft të diskutueshme.

Por, sipas studiuesve dhe mbledhësve të traditës juridike të pashkruar, epoka e Kanunit nuk mund të kthehet më. Kanuni nuk mund të çmontohet dhe të rimontohet pjesërisht në kohën tonë. Natyra e tij është shumë komplekse dhe asnjë institucion i tiji nuk mund të funksionojë ndarazi nga të tjerët. Për shembull, hakmarrja e sanksionuar nga Kanuni është e lidhur ngushtë me funksionimin e këshillit të pleqve, me ndërmjetësit, me besën, pajtimin etj. Periudha socialiste i ka zhdukur të gjitha institucionet që garantonin mbajtjen dhe zbatimin e Kanunit, duke filluar nga familja patriarkale, e cila është zëvendësuar me familjen bërthamë, e cila sot është, gjithashtu, në krizë. Më të moshuarit, që e njihnin mirë traditën gojore të Kanunit, po zhduken dhe ndër brezat e rinj nuk ka më kompetentë në këto çështje.

Atëherë si duhet ta interpretojmë rikthimin e gjakmarrjeve? Ato nuk kanë të bëjnë me Kanunin e vërtetë dhe janë më tepër shprehje të zemërimit dhe të paditurisë së individëve, të ngadaltë për të kuptuar kërkesat reale të shoqërisë shqiptare të epokës, në të cilën jetojmë.

Niveli i lartë i kriminalitetit në Shqipëri duhet t’i bëjë të reflektojnë qeveritarët, legjislatorët, operatorët socialë, bashkësitë fetare, edukatorët, që të mund të gjejnë arsyet e vërteta të vonesave të këtij populli, i cili ka vuajtur shumë gjatë historisë dhe duhet të ecë më në fund i vendosur drejt një integrimi ekonomik, politik, shoqëror e kulturor evropian. Zgjidhja e problemeve nuk mund t’i lihet në dorë vetëm legjislatorit shqiptar, po lypset një bashkëpunim i gjerë mes psikologëve, sociologëve, operatorëve ekonomikë e politikë, për të gjetur një zgjidhje të plotë dhe efikase për një situatë të papranueshme për një komunitet të mijëvjeçarit të tretë.

Shoqëria shqiptare ka bërë hapa të ndjeshëm përpara në drejtim të progresit shoqëror, të konceptit të shtetit të së drejtës, të ekonomisë së tregut dhe po përpiqet me të gjitha mjetet e disponueshme të shkojë drejt qytetërimit evropian, po shkalla e emancipimit të shoqërisë nuk lejon ende të arrihet stabiliteti i dëshiruar, pasi demokracia e sapolindur pluraliste nuk ka fituar ende pjekurinë e nevojshme që i duhet për të arritur standardet e kërkuara nga bashkësia ndërkombëtare.

Debati i madh sot përqendrohet mbi edukimin e brezave të rinj, të cilët duhet ta konsiderojnë Kanunin si një thesar juridiko-kulturor, jo si një legjislacion për t’u zbatuar në kohërat moderne. Për më tepër, shkolla duhet t’i edukojë të rinjtë me vlerat e mosdhunës, tolerancës, solidaritetit, dialogut dhe pranimit të tjetrit, për të formuar qytetarë të përgjegjshëm, paqësorë e mendjehapur, duke mos u drejtuar më nga mitet e krijuara nga ideologjia nacional-komuniste për të përligjiur dhunën, shtypjen dhe izolimin, vepër e një sistemi të bazuar mbi mashtrimin. Rendi i ri duhet të ketë në qendër personin njerëzor, dinjitetin dhe mirëqenien e tij të gjithanshme. Vetëm kështu mund të arrihet paqja e shumëdëshiruar.

BIBLIOGRAFIA

BARTL, Peter, Shqiptarët, Tiranë, 2008.

BOURCART, Jacques, Shqipëria dhe shqiptarët, Tiranë, 2004.

CORDIGNANO, Fulvio, Shqipëria përmes veprës dhe shkrimeve të misionarit të madh italian, at Domeniko Pazi (1847-1914), Tiranë, 2007.

DELLA ROCCA, Roberto Morozzo, Shqipëria. Rrënjet e Krizës, Tiranë, 2000.

DURHAM, Edith, Brenga e ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërine dhe shqiptarët, Tiranë, 1998.

ELEZI, Ismet, E drejta zakonore e Labërise në planin krahasues, Tiranë, 2002.

ESKILI, Tragjeditë, Tiranë, 1986.

GAWRYCH, George, Gjysmëhëna dhe shqiponja. Sundimi otoman, islamizimi dhe shqiptarët. 1874-1913, Tiranë, 2007.

GJEÇOVI, Shtjefën, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Lezhë, 2001.

HASLUCK, Margaret, Kanuni shqiptar, vol. I, Tiranë, 2005.

ILLIA, Frano, Kanuni i Skanderbegut, Shkodër, 1993.

KADARE, Ismail, Eskili, ky humbës i madh, Tiranë, 1990.

KADARE, Ismail, Prilli i thyer, in Gjakftohtësia, Tiranë, 1980.

LUKAS, Peter, Rrumpalla, Tiranë, 2008.

MALCOLM, Noel, Kossovo: a short history, Harper Perennial, 1999.

MARTINI, Xhafer, Kanuni i Dibrës, Tiranë, 2007.

MEÇI, Xhemal, Vështrim në të drejtën dokësore të Mirditës, Rrëshen, 2001.

MEÇI, Xhemal, Kanuni i Lekë Dukagjinit, varianti i Pukës, Tiranë, 1997.

SALVOLDI, Giancarlo e Valentino, GJERGJI Lush, “Kossovo, nonviolenza per la riconciliazione”, Bologna, 1999.

SHUFLAJ, Milan, Serbët dhe shqiptarët, Tiranë, 2004.

VALENTINI, Giuseppe, E drejta e komuniteteve në traditën juridike shqiptare, Tiranë, 2007.

VALENTINI, Giuseppe, Ligji i maleve shqiptare, Tiranë, 2007.

YAMAMOTO, Kazuhiko, Struktura etike e të drejtës zakonore shqiptare. The Ethical Structure of the Albanian Customary Law, Tiranë, 2008.

http: //Albanian Canadian League Information Service/Albanian Blood Feud

http: http://www.pajtimi.com/blood feud

http: http://www.esiweb.org/blood feud

http: http://www.rapsodet.com

http: //Wikipedia/Lekë Dukagjini


albanopoli.wordpress.com