Sa e varfer eshte sot Shqiperia

Nje shkrim i Mid'hat Frasherit mbi arsyen pse shqiptaret lene dhéun e tyre per nje te ardhme me te mire,por a ia vlen e gjitha kjo dhe ç'duhet bere per te patur nje Shqiperi jo te varfer.

Shkrimi eshte i vitit 1900 por ama mendimet e autorit jane tepr interesante.

SA E VARFËRË ËSHTË SOT SHQIPËRIA, DHE SI MUNT TË SHPËTOJË NGA KJO VARFËRI

(Ekonomi politike)


Në Kalendar të motit që shkoj, në faqe 75 e poshtë. nënë emrë: "Ç'jan'
ata që shkojnë zallit", qërtonim mëmëdhetarët tanë, pse s'punojnë ejanë
përtacë. Shumë njerës që kishin kënduarë atë artikllë. na thonë se ish e
padrejtë se edhe Shqipëtarëtë punojnë. të mjerëtë gjithënjë pa prerë.
Vërtet Shqipëtarët e gjorë punojnë! Vërtet heqin njëmijë mundime për
të nxjerë një copë bukë' Oh, kush nuk ka parë shqipëtarin në Shqipëri e
jashtë Shqipërisë, që bredh andej e këtej duke patur shpresë të bëhet një
zaptie, a një kollçi e të hajë një copë bukë! Kush nuk e ka parë shqipëtar'
e gjorë të dergjetë nëpër qytetet e mbëdhenj duke priturë bukënël Kush
nuk' e di që Shqipëtari vete në Jemen dhe në vende më te largët e shkruhetë
z.aptie, për të ngrënë bukë?
Këto që themi janë të vërteta dhe tregojnë sa vuan dhe sa punon i
varfëri djal' i Shqipërisë për të nxjerë bukë'. Kam njohurë një Shqipëtar që
të këputte shpirtin; s'kish as ç'të hante, as ç'të vishte. E pyeta a kish
gjësend në shtëpi; m'u përgjigj se kish një familje, që vuante urije. - A ke
tokë për të punuarë? - i thashë. - Kam disa pendë tokë, po s'ka kush t'i
punojë; unë kam dalë në kurbet, tjatrë njeri s'kam në shtëpi, as të holla që
të ze ndonjë njeri të punojë!
A e kupëtuatë? 1 bir' i botësë kish dalë në kurbet për të fituarë të holla,
po vetë si dhe e shoqeja e djemtë s'kishin bukë të hanin; arat i linin pa
punuarë, se s'kish kush t'i punonte.
Nukë do t'ish vallë më mirë sikur, ay shqipëtar i gjatë sa një hosten, të
rrijë në shtëpi, të punojë arënë e të shkojë një jetë të lumturë midis të
fëmijësë, se sa të aratiset andej e këtej dhe të mos ketë bukë të hajë?
Një vent, ku dheu nukë punohetë, ku bota s'është lidhur pas dheut,
kurrgjë s'munt të vejë mbarë, se çdo njeriu ay dhë ku ka lindurë, do t'i
duketë si i huaj. Shumë të mençim kanë thënë që Inglizët venë mbroth se
gjindja, në çdo gjë që ka ngjarë, gjithënjë ka ndenjur e lidhurë dhe e
pandarë nga dheu. Inglizët, sado që kanë tokë shterpë më të keqe se ne
shqipëtarët.e kanë dashur dhenë dhe shtëpinë e tyre, edhe sa herë kan'
ardhurë të huaj. inglizët kanë punuarë të mbajnë arën e të jenë zot shtëpie'
Shqipëtarëtë bëjnë liksht. fare liksht qëjanë lidhurë pas qeverisë (turke)
e që çdo njeri shpreh të gjejë bukë në punë të qeverisë (të hyqymetit)...
Të mejtohemi pakë: a bën mirë një shqipëtar që le plenk shtëpinë, arën
a fëmijën dhe vete kërkon memurijet, apo shkruhetë zapne"? Mbase thoni
se i sjori shqipëtar vete nga e keqja. se nukë munt të rrojë në shtëpit të tij;
është pra i shtrënguarë të dalë në kurbet të nxjerë bukënë! Po vallë qysh
e fitojnë atje këtë të pakë bukë?
Ay i injerë që le ënibëlsin' e shtëpisë. që le fëmijën e dashurë të tij, që
le vendin e bukurë ku ka shkuarë djalërinë e tij..., le plenk shtëpinë e del
për kësmet. vete në një qytet të huaj, gjen një bej e i lutetë t'i gjejë bukë;
shkojnë disa muaj, disa vjet pa gjeturë ndonjë vent: në këtë kohë fëmija i
ka mbeturë shkretë se vuan urije; ay i gjorë m'anë tjatrë dergjet, krimburë
në borxh... Ah. më në funt u-hap fati: miku ynë u-shkrua zaptie me gjashtë
mexhitka të bardha në muaj! Oh, sa i lumturë! Ja ku u-mvesh me roba të
zeza: një kordhë i varet m'anë të mëngjërë!
Të gjorit zaptie rroga një herë në tre muaj i del dhe të hollat që merr
nuk' i arrijnë as për vete as për në shtëpi, pa le që ka dhe një barë hua.
Ç'bën, pra. miku ynë, që të nxjerë pakë të holla? - Del kusar! Vështroni
qysh:
Me qënë që rroga nuk i del çdo muaj, miku ynë ka synë të dalë të
mbledhë të dhjetat (të dalë tahsildar); kur del për këtë punë, vete nëpër
fshatra. ngrënjen' e tij si dhe të kalit e merr me pahir nga fshatarët;
shtrëngon njerëzit e varfërë që të paguajnë; i shtrëngon e i rreh gjer sa t'i
japin gjë! Kemi parë e kemi dëgjuarë. që shumë tahsildarë japin rryshfet
te mylazimi a tejyzbashi. që t'i nxjerrin nëpër fshatrat, se ashtu gjejnë të
hanë e të pinë pa të holla e të mbledhin para.
Sa mylazimë a jyzbashë, duke dalë disa muaj nër fshatrat, mbledhin
një tok të holla për veten e tyre! Edhe vjet nëjyzbash në Janinë, emri i të
cilit nis ine H.. në dy muaj e siprë mblodhi 35 lira! Kuptohet mirë qysh
vjedhin zaptietë a mylazimët...
E kush nuk e di sa paudhësi punojnë ata që dalin për taksim? Kujt nuk'
i kanë rjedhurë ca pika lot nga sytë, kur ka dëgjuarë qysh taksildarët
rrjepin shtëpin' e bujkut, rrahin të mjerin fshatar, i marrin edhe kusinë
dhe e lënë kërcu! Këto të këqija i bëjnë taksildarët shumë herë për të marë
disa grosh nga fshatari. Mos pandehet se këto ligësi i bën vetëm zaptie-ja;
jo, të gjithë sajanë në punë të qeverisë, të gjithë sajanë në bukën e saj, që
nga zaptieja e gjer te valiu, gjithë memuret e sulltanit, të tërë vjedhin e
bëjnë një mijë turpe. Edhe prapë ndonjë prokopi nukë kanë, se të gjithë të
këputin shpirtinë...
Nukë do t'ish vallë më mirë të punojë arën shqipëtari, të shikonjë
kopenë a të bëhetë tregëtar e të nxjerë bukënë me djersën' e ballit. sesa të
dalë hajdut nënë robët e një zaptieje, të një mylazimi a të një qatibi?
Hahni ka të drejtë kur thotë "Sa të muntnjë shqipëtari të lërë shtëpinë
e të përpiqetë të fitonjë hukën në vende të huaj, s'shprehet ndonjë
përmirësim"' d.ni.th.s'munt të vejë përpara vendi kur le shqipëtari plenk
shtëpinë dhe aratisetë andej e këtej për të nxjerë bukën.
E thamë më lart dhe e themi prapë: ay që lidhet pas qeverisë. do-ine-
thënë ay që merr një punë në qeveri. është ay që i bën më të mbëdhatë e të
ligavet Shqipërisë. Se. një njeri që ka shkuarë mirë me fshatarët e tij. posa
bëhetë zaptie. ^ë e bëhet armik i fshatarëvet me të cilët gjer dje kish
shkuarë vëllazërisht. hiqet i rëndë. bën ç'të dojë se ka krahë hyqymetin
(qeverinë), dhe, duke munduarë vëllezërit' e tij. shikon të fitojë qeverija a
vetë ai, pa në djall Shqipëria!
Ata qëjanë lidhurë pas qeverisë na kllasin në grindje dhe ndarje midis
tënë; se ay njeri dolli nga Shqipëtarija e u-bë njeri i sulltanir. Duke dashurë
të fitojë, se rrogë nuk ijapin, mundon të dobëtit dhe kështu gjindja thotë
që "nuk na mundon turku, po na mundon shqipëtari!" Me qënë që të
krishterëtë janë shumë herë të dobëtë. zaptijeja a mylazimi e gjejnë më
lehtë të bëjnë të këqija te shqipëtarët të krishterë dhe kështu hyn grindja
dhe mërzitja midis myslimanëve e të krishterëve.
Pra, shqipëtarëtë që hyjnë në punë të qeverisë, punojnë, heqin shumë
mundime, rrinë në vende të liq për shëndenë, mezi gjejnë bukë të hanë,
nobat i kanë copë-copë. gjithnjë ndodhen në rrezik e siprë se mos vritenë,
se bëhen armiq me gjithë botënë. Me qënë kështu. këndonjësit munt të
pyesin: Shqipëtarëtë nukë dinë të punojnë^
Një i diturë n'ekonomi politike, Dety de Trasi. ka thënë:
"Gjithë fathardhësi e njerëzvet është në të përdorurit inirë të punës, e
gjithë e keqja vjen nga të përdorurit më kot të punësë!"
Kështu, pra. shqipëtarëtë, në vënt që të lodhenë tërë kohënë, të shkojnë
njëjetë të ndyrë e të mos nginjin dot barkun në punëra të qeverisë,do t'ish
shumë më mirë të vështronin të fitonin duke punuar bujqësinë a tregërinë
dhe, në vënt që të nxjerin bukën duke bërë të ligë botësë e duke i sjellë
dëm kombit dhe vehtes së tyre, do t'ish shumë gjë e pëlqyerë ta nxirnin
atë bukë me një mënyrë t'urtë, të nderçme e me djersën' e ballit.

Nga të paturit synë në punërat të mbretërisë, na gjen të d ibëtë qeverija
e na lot si të dojë; se, të themi. që ca fshatra duanë, për shëmbëll, të
qahenë nga pagesat e rrugës ose tjatrë gjë. Për këtë punë duhetë që të|
gjithë njerëzija të jenë të bashkuarë... Qeverija. gjithënjë, me ca të qelburë
memurijetë a me ca nishanë të teneqejtë, gjen anën të ndanjë e të bënjë me-
vehte ca nga neve, të cilëtë bëhenë shushunja dhe pinë gjakn' e gjindjesë..
Një shkronjës Frances-' duhet të ketë diturë mirë punërat e Shqipërisë,
kur thotë: "Shqipëtari sa ësht" i butë e i mirë kur s'ka ndonjë punë në
qeverit. aqë bëhetë i keq e i lik kur mer ndonjë memurijet".
Gjer më tani thamë që të qepurit pas qeverisë, të pasurit syne n(
memurijet është një fatkeqësi për shqipëtarët. po këndonjësi munt të më
thotë: "Këto janë të drejta. po qysh të bëjnë shqipëtarëtë për të fituarë të
holla? Me ç'anë të gjejnë pakë para të flamosura?
Pa të shohim vallë. nukë ka ndonj' udhë për të fituarë të holla, veç
memurijetit? Nukë munt. vallë. njeriu të nxjerë para pa bërë zaptie,
mylazim. kajmekam a mytesarif? Nukë munt. vallë, njeriu të bëhet' i
pasurë, pa rrjepur botënë e pa pirë gjakn' e vëllezërët? A nukë munt më
mirë njeriu të fitojë të holla me bujqësi, me tregëri, me mjeshtëri (zanat)?
Munt të themi që: Shqipëria do të shpëtojë kur të nisinë Shqipëtarëtë të
merenë me tregëti, me mjeshtëri e me bujqësi, dhe të heqinë sa të
mundinë dorë nga memurijetet.
Pa më thoni sa merr një zaptie q' i pëlcet koka në djell. në shi. në
dëborë e në baltë? Sa merr një kajmekam, sa merr një mytesarif? Rrogat
që marrin nuk' u japin as sa për duhan!
Me aqë mundime, të merreshin me tregëri. me bujqësi e me mjeshtëri,
do të fitonin më tepërë, do të rronin më të ndershëm dhe, në vent që t'i
bënin dëm, do t'i bënin shumë të mira Shqipërisë. Pa na thoni, këndonjës
të dashurë. a kini parë ndonjë njeri që të jetë në bukë të mbretit e të jet' i
pasurë? Jo, jo! Pa më thoni si u-bë i pasurë Averofi nga Meçova, Hirsi,
Roshildi, Vanderbildi. dhe kaqë të tjerë që kanë fituarë me milionë lira,
me memurijetë të qelburë i kanë fituarë të hollatë, a po me tregëri e duke
punuarë me nder?
Bujqësija, domethënë të punuarët dhenë mirë dhe me ment, tregërija
dhe mjeshtërija, na kanë për të shpëtuarë; ahere shqipëtarëtë do të bëhenë
të pasurë, do të rrojnë si njerës, do të duanë shoku-shokun, se tregërija
gjithnjë sjell dashurinë. Duke hequr dorë nga qeverija e duke zënë tregërinë,
do të ngrihenë paudhësitë që punon sot parësija, se ahere në vent që ta
ketë synë në vjedhje e në rrëmbim, do ta ketë në tregëri e në mjeshtëri.
Adam Srnithi', i madhi themelonjës i ekonomisë politike, ka thënë:
Tregërija dhe injeshtërija kallën dalëngadalë n 'Ingiltere rregullën në
punërat dhe qeverm' e mirë; bashkë nie këto dhe sigurinë dhe lirin' e
gjindjesë, e cila inë parë rronfe në liiftë të paprerë në mest të tyre dhe si
sklievër nën të fortëtë.
Duke rënë bota pas tregërisë, do të gjejë shpirt vendi ynë; se bujku i
varfrë. që sot nukë punon me dëshirë, se s'ka ku të shesë drithën q'i
tepëron a viçin. a dhentë. Kur të lulëzojë tregërija e të dalëjashtë Shqipërisë
plaçka. ahere fshatari e di që do-mos-do shitet plaçka dhe zë e punon me
zjarr e dëshirë. Ahere bujku lehtë do të gjejë në Shqipëri maqinën q'i
duhetë për të punuarë më mirë dhenë. Ahere do të hyjnë e do të dalin
mallrat në të katrë anët të Shqipërisë dhe të hollatë do të lëvrijnë nëpër
duar, se paraja sa herë të shkojë nga një dorë më një tjatrë, aqë më shumë
punë bën. Duke shkuarë, të themi. një lirë një mijë herë, nga një njeri më
një tjatrë, ajo lirë bën punën e zë vendin e një mijë lirave.
Andaj, pra. bejlerët e Shqipërisë sa të dërgojnë djemt' e tyre të mësojnë
në shkollat për të dalë memurë, do t'ish shum' më mirë për vethen' e tyre
e për mëmëdhenë, t'i mësonin për tregëri, bujqësi a mjeshtëri e të vininë
të punonin për dritën e për fitimn' e vendit tonë e të tyren.
1 madhi Adam Smith, kur kërkon se me ç'anë vjen kamja, gjen se
"burimi dhe shkaku i kamjesë është puna"...
Duhet të themi që kamja nuk është me të patur copëra ergjent a flori.
Dhe me qenë se floriri a ergjendi (do-me-thënë paratë) na duhenë për të
prishurë e për të blerë me to gjërra të nevojshme për të rrojturë mirë,
themi se çdo gjë që na bën të shkojmë një jetë të prehurë, është kamje,
edhe në mos paçim fare të holla.
Ejani të vemi bashkë te një fshatar; kasolleja është mos më keq, mënt
rëzohetë; dera ësht' e thyerë; era hyn më çdo anë; brenda kasolleja është
e pafshirë, e ndyrë; s'ka asnjë fron për të ndenjurë, asnjë mësallë ku të
hanë bukë; shtrati për të flejturë është i fëlliqurë dhe napa copë-copë;
robat e fëmijërisë janë të lyera dhe të shqepura. Themi që i zot i kësaj
kasolleje është fort i varfërë dhe, që të bëhetë pak i pasurë e të rrojë si
njeri, i duhenë të holla.
Unë them se, ky njeri bëhet i pasurë edhe pa të holla.
Burri i shtëpisë sa të rrijë përtac, le të marrë spatën, të vejë në pyll të
bëjë ca dhoga; me këto dhoga të ndërtojë kasollenë, të bëjë ca frone për të
ndenjur dhe një mësallë (sofrë) të bardhë; e shoqeja le të shpjerë në lumë
të tëra plaçkat e shtëpisë e të fëmijësë e t'i lajë mirë; çupat le të tjerrin
me leshn' e dhënve ca napa. të cilatë t'i shtrojnë a të bëjnë roba; pastaj rreth
e rrotull shtëpisë të pastrojnë kopshtin. të qërojnë barërat e egëra, të
mbjellin ca lule... Kështii, kur të kthehemi pa.s ca muajsh. do të gjejmë
kasollenë të mirë, era s'ka për të fryrë nga vrimatë. një pastërti duketë më
çdo anë. mësalla, fronet. napat dhe çdo gjë janë të pastra, kopshti është
zbukuruarë. tufë-tufë lulesh japin erë të mirë q'i gëzojnë shpirtin e i
ëmbëlsojnëjetënë njeriut. foshnjatjanë të pastra si pëllumba. Si u-bë tani
shtëpi e fshatarit. themi q'ësht' i pasurë dhe i gëzuarë.
Për të bërë kështu. fshatarit nuk i duhen as fare të holla: dhogat i bëri
në pyll, napat i endi rne leshn' e dhënvet. i cili kish kaqë kohë që rrinte më
një çip. robat u-lanë në përrua: për t'u bërë i pasurë, arriti të përveshin
llërët njerëzit e shtëpisë e të punojnë. Pra Adam Smithi, ka të drejtë kur
thotë: Kamja është të punuarët.
Po dëgjoj një nga këndonjësit që thotë: "Janë të vërteta këto fjalë, po
ç't'i bësh qeverisë që s'na le të lirë, që s'na bën rrugë, që na rrjep e s'na
le asnjë grosh, dhe veç që s'na bën asnjë të mirë, po na le në duart të
hajdutëvet".
Po dhe faj i këtyreve te ne është, se në vënt që të lidhemi gjithë në një
brez e t'ja mbledliim rripat qeverisë, ne bëhemi një me të dhe i ndihim të
shtypnjë vendin dhe vëllezërit dhe vehtenë tonë, duke shpresuar të marrim
ndonjë copë teneqe a ndonjë memurijet; në vënt që të kërkojmë fitimnë
tonë n'udhë të drejtë, arratisemi dhe dëmtojmë vehtenë tonë e gjithë
gjindjen...
Shqipërisë, - shpëtimi dhe fatbardhësija i ka për t'i ardhurë duke zënë
njerësit tregërinë, mjeshtërinë dhe të heqin dorë nga dashurija që kanë te
buka me helm e qeverisë. Mbani në ment fjalët e Adam Smitit: "Tregërija
dhe mjeshtërija e ndritoi Ingliterenë."

Lumo Skëndo

--------------------------------------------------------------------------------

1. Nxjerë nga "Kalendari Kumbiar" i vitit 1900.
1. Lexo librin frëngjisht "A quoi tient la superioritë des Anglo-Saxous, par
E.Domolins, F.Didot.
2) Hahn "Albansische Srudien", f.49 V.I. '"
3. Hequard, La Heute Alhanie, f.332
4. Adam Smith (1723-1790), autor i librit "Kërkime mbi natyrën e mbi shkakun
e begatisë së Kombeve"