Renia e kultures gjuhesore

Problem me te cilin ndeshet sot gjuha e njesuar kombetare eshte edhe problemi i kultures gjuhesore, ne te vertete renia e theksuar e kultures gjuhesore. Thyerjet e normes drejtshkrimore, morfologjike, sintaksore;thyerjet e normes se pikesimit; madje thyerjet e normes se alfabetit jane bere dukuri e perditshme ne jeten tone. Moskujdesi ndaj gjuhes eshte shtrire aq shume saqe ne disa institucione nuk perdoret fare ë-ja. Renia e kultures sone gjuhesore edhe me dukshem shihet ne veprat shkencore, dhe sidomos ato publicistike.

Marre nga Letersia shqipe dhe gjuha letrare - Rexhep Qosja.

Analizohen huazimet e pavend të gjuhës shqipe

Artikull i marre nga Gazeta Panorama

Tupja: Si po i zhdukim shprehjet tona shqiptarçe

Anila Mema

Tung, Hi, Ciao, Ok, Uau, Fuck,…. ndodh t'i dëgjosh shpesh. Janë këto shprehjet dhe mjaft të tjera po të tilla, të cilat përdoren rëndom në gjuhën e përdishme.

Huazime të ndryshme nga gjuhë të ndryshme europerëndimore, duket se këto dhjetë vitet e fundit po e "mbysin" gjuhën shqipe. Dhe është pikërisht ky problem, i cili ka mbledhur dje në një seminar shkencor mbi "Huazimet e shqipes standarde" mjaft albanologë, gjuhëtarë dhe studiues. Në një nga sallat e Fakultetit të Gjuhëve të Huaja, në seminarin e djeshëm është trajtuar në aspekte të ndryshme, huazimi i fjalëve, përse përdoren këto huazime, nga cila gjuhë përdoren më tepër dhe çfarë dëmtojnë këto huazime në gjuhën shqipe. Rektori i Universitetit të Tiranës, Shezai Rrokaj, u shpreh se trysnia e gjuhëve të huaja zë një vend shumë të madh në gjuhën shqipe. "Huazimi është një problem shumë i madh për gjuhën shqipe.

Trysnia e gjuhëve të huaja ndihet në shumë aspekte politike, ekonomike, e cila është e pashmangshme, fjalët e huaja po fillojnë dhe po përdoren çdo ditë e më shumë", tha Rrokaj. Ai u ndal më tepër te parimet teorike, të cilat lidhen me dukurinë e huazimit. Për trysninë e huaj dhe qëndresa e shqipes, prof.dr. Gjovalin Shkurtaj u shpreh se ndikimi i gjuhëve të huaja dhe huazimet e shumta po e çojnë gjuhën shqipe drejt shkatërrimit të saj. Në këtë sesion shkencor merrnin pjesë edhe mjaft intelektualë të tjerë, si Edmond Tupja, Drita Rira, Mirela Papa, Arben Skëndaj, Silvana Vishkurti, Artan Fida, Raul Lilo, Eliana Paco, Viktor Bakillari dhe mjaft të tjerë.

Huazime, që s'gjenden në fjalor
Ndikimi i disa gjuhëve të huaja si italishtja, frëngjishtja, anglishtja, po ndihet çdo ditë e më shumë. Sipas Edmond Tupes, huazimet janë dyllojshe, të domosdoshme dhe huazime të panevojshme, të cilat çdo gjuhë dhe pas saj qytetërimi e kultura që e mbajnë atë të gjallë, i bën në etapa të caktuara të historisë e të zhvillimit të saj.

"Huazim i domosdoshëm është quajtur, pra, ajo fjalë, ai togfjalësh apo ajo strukturë morfosintaksore që vjen bashkë me një send, dukuri apo koncept të ri", thotë ai. Vërehen në shqipe huazime të domosdoshme, sidomos ato të sferave racionale, konceptuale, shkencore e teknike, të cilat, fatkeqësisht, ende nuk janë pasqyruar në "Fjalorin e gjuhës shqipe", të ribotuar në vitin 2002. "Huazim i panevojshëm është quajtur dhe quhet ajo fjalë, ai togfjalësh, apo ajo strukturë morfosintaksore, që vjen pa shoqëruar ndonjë send, dukuri apo koncept të ri. Pavetëdije, lehtësi tejet e sipërfaqshme, snobizëm apo edhe më keq snobordhacëri?", thekson Tupja.

E ndër to, sipas tij, renditen huazimet lider për udhqëheqës, religjion për fe, resurse për burime, akord për marrëveshje, gep për hendek, etj. Përveç këtyre, Edmond Tupja rendit edhe një sërë huazimesh të ndryshme, të pasthirrmave emocionale, pasthirrma dhimbjesh, habie, përshëndetjeve, të mbetura "peng" nga gjuhët e huaja. Megjithëse mjaft të përdorshme dhe të lehta në komunikim, gjithnjë e më shumë huazimi i tyre po çon në shtrembërimin dhe zhdukjen gjuhës shqipe.



Pasthirrmat emocionale, sa shumë huazime

Mjaft të përdorshme dhe që zenë një vend të gjerë në të folurën e përditshme, janë huazimet që shprehin gjendje emocionale. Bëhet fjalë këtu jo vetëm për pasthirrmat, por edhe për fjalë të tjera, të cilat pa qenë gramatikalisht pasthirrma të mirëfillta, luajnë rolin dhe zenë vendin e pasthirrmave në gjuhën shqipe. Ndërsa të parat, pasthirrmat, përkufizohen si pjesë të pandryshueshme të ligjëratës që shërbejnë për të shprehur ndjenjat, dëshirën a vullnetin e folësit, të dytat u përkasin pjesëve të tjera të ligjëratës, por kanë vlerën e një pasthirrme, si për shmebull, ndajfoljet pasthirrmore. Ç'është e vërteta, popuj të ndryshëm kanë secili pasthirrmat e veta për të konkretizuar gojarisht reagimet e tyre emocionale; por, meqenëse emocionet nuk eksportohen as importohen, ne jemi të mendimit se pasthirrmat apo elementë të tjerë pasthirrmorë, mund të huazohen. Por gjithmonë do të përbëjnë huazime të panevojshme, domethënë trupa të huaj në mishin dhe shpirtin e një gjuhe.



Pasthirrma, shenja dhe shprehi që po i zhdukim

1 - Pasthirrma që shprehin habi, kënaqësi a gëzim

Ah! Heu! O! Oh! Ua! Tani përdoren pasthirrmat Uau! dhe Ups!(të cilin Tupja e cilëson përbindëshi i huazuar nga disa gjuhë europerëndimore

2- Pasthirrma që shprehin dhimbje

OH! UH! Oi! Olele! tani konkurron huazimi Aj! (nga frëngjishtja)

Ëë.. që shpreh ngurrim në të folur po zëvendësohet me Aa..(anglishtja e SHBA)

3- Emra, ndajfolje, togfjalësha me vlerë pasthirrmore

* po, mirë, bukur, kryevepër, xham, në rregull, u bë, mori fund, se luan topi tani kanë përballë shprehjen OK (nga anglishtja e SHBA)

* ec, hë, jepi, hajde, hajt, o burra, forca, varda, yrrja, para, përpara, tani përballen me GO! (nga anglishtja e SHBA)

* ku ma gjen! E puth dhe e vë në ballë! Përballë kanë tashmë magari! (nga italishtja) (Dikur në gjuhën shqipe thuhej makar!)

* Dreq, pirdhu, llaka-llaka, dërr-dërr, gam-gam po përballen me merda (nga italishtja), shit dhe fuck (nga anglishtja e SHBA) bla-bla-bla (nga frëngjishtja apo italishtja) si edhe variantin e përbindshëm blla-blla-blla (nga anglishtja)

4- Huazime përmes një përkthimi servil

* Mos, mos more, jo more, ç'thua! Përballë ka jo (More), përkthim ky i No! ose Non!


* Tungjatjeta përballet me Mirëdita jo më si fjalë shqipe, por si përkthim i fjalës përshëndetëse italiane Buongiorno ose Hi! (fjala përshëndetëse amerikane, shkrutim i How are you)

* Tungjatjeta ka nisur të përballet edhe me Tung si shkurtim i kësaj shprehje, kur mund të përdorej shkurtimi Tjeta.

* Mos e vrit mendjen, mos e çaj kokën, në rregull përballen me shprehjen s'ka problem (që rrjedh nga anglishtja, frëngjishtja e italishtja). NO problem, pas de probleme, non c'e problema)

5- Krijim, nëpërmjet një përkthimi servil, i urimeve të përçudnuara

* Paç fat, të priftë e mbara, të vaftë mbarë përballet me fat të mirë (nga italishtja Buona fortuna)

* Mirupafshim tani ka përballë Shihemi (nga italishtja ci vediamo)

* Mirudëgjofshim tani përdoret Dëgjohemi (nga italishtja ci sentiamo)

* Mirardhshi tani përdoret Jeni të mirëpritur (nga anglishtja "You are welcome"). "Së shpejti", mënyra dëshirore mund të zhduket nga shqipja.

6- Huazim i panevojshëm gjestesh emocionale, të dhunshme, që bien ndesh me gjestet tradicioanle shqiptare

* Gishti i madh lart të tjerët të mbeldhur grusht para disa vitesh, ky gjest që shoqërohej me pasthirrmën Na!, kishte kuptimin (Ti s'ma hedh dot, apo hip këtu e shih Stambollin!), sot, nën ndikimin europerëndimor ka marrë kuptimin (shumë mirë, shumë bukur!)

* Gishti i mesit lart, të tjerët të mbledhur grusht, këtu kemi një shtrembërim të gjestit shqiptar, por jo të kuptimit të tij dhe kjo nën ndikimin europerëndimor e më saktë italian, ka marrë kuptimin (Ç'bën kështu! ku të çon mushka! A je në terezi!)